Döviz Kuru

(Exchange rate) Kur, bir ulusal para değerinin, diğer bir ulusal paraya göre değeridir. Bu değer, diğer mal ve hizmetlerde olduğu gibi arz ve talebe göre belirlenir. Arz döviz gelirlerine, talep ise döviz giderlerine bağlıdır. Ekonomik birimlerin gelecek ile ilgili beklentileri kur değişikliklerinde ifadesini bulur. Sermaye hareketleri de arz ve talebi etkiler. En yüksek geliri elde etmek için tüm dünya piyasalarını “dolaşan” paranın bu hareketi, 1989’dan sonra da Türkiye’deki kur ve rezerv hareketlerinde etkili olmuştur. Kurların düzeyinin ne olması gerektiği konusunda herkes tarafından kabul edilmiş bir kural yoktur. Bazı ekonomistler, bir para biriminin diğerine göre değerinin, satın alma güçlerinin karşılaştırılması ile bulunacağını savunur. Belirli bir andaki spot kur, genellikle satın alma gücü paritesi ile hesaplanan kurla aynı olmaz. Ancak bu şekilde hesaplanan kur, para hareketlerinin yönünü ortaya koyar. TCMB’nin http://www.tcmb.gov.tr adresindeki sitesinde 1950’den bu yana günlük döviz kurları vardır.

Kurları yükselten etkenler: Bir ekonomide aşağıdaki etkenler kurların yükselmesine neden olur.

Enflasyonun yükselmesi: Fiyat artışları hız kazanınca, tasarruf sahipleri alım gücü düşen liradan kaçar ve dövize yönelir.

Güvensizlik: Tasarruf sahipleri ülkenin ve ekonominin geleceğine inançlarını yitirmişlerse, döviz tutmayı tercih eder.

Dış ticaret açığı: İthalatın ihracattan daha fazla olması ile ortaya çıkan dış ticaret açığı, döviz kurlarını yükseltebilir.

Cari işlemler açığı: Dış ticaret açığı, turizm ve diğer döviz gelirleri ile kapatılamazsa cari işlemler açığı ortaya çıkar. Bir dövizi ülke içinde basma imkânı bulunmadığı için bu açık ancak dış borçlanma ile kapatılabilir. Artan dış borç faiz yükünü de arttırdığı için, bu yöntem bir kısır döngü yaratır.

Düşük faiz oranları: Ulusal paraya verilen faiz oranları enflasyon oranının altındaysa, tasarruf sahipleri dövize yönelmeyi düşünebilir.

Dış borç ödemeleri: Devletin ve özel sektörün dış borç anapara ve faiz ödemelerinin yoğunlaştığı dönemlerde kurlarda yükselme eğilimi ortaya çıkar.

Kurları düşüren etkenler: Aşağıdaki etkenler döviz arzını artırır ve kurların duraklamasına hatta gerilemesine neden olur.

Düşen enflasyon: Enflasyondaki düşüş eğilimi döviz tutma eğilimini zayıflatır.

İhracatın artışı: İhracat ve turizm gelirlerinin artışı döviz arzını yükseltir ve kur artışlarını yavaşlatır.

Ekonominin geleceğine güven: Ekonominin geleceği ile ilgili olumlu görüşlerin yaygınlaşması, yüksek gelir sahiplerinin, yurt dışındaki paralarının geri dönüşünü hızlandırabilir.

Yüksek reel faiz: İç borçlanmada reel faizin yüksek düzeyi, dövizin bozdurulup, liraya yatırılması sonucunu doğurur.

Bozdurma eğilimi: Küçük yatırımcının yastık altında tuttuğu dövizi ihtiyaç nedeniyle veya lirayı daha kazançlı gördüğü için bozdurması da arzı etkileyen faktörler arasındadır.

Borç ertelemeleri: IMF ve diğer alacaklıların borç ödemelerinin vadesini geriye atmaları da döviz talebini azaltacağı için kurları gevşetir.

Yabancı sermaye girişi: Kısa vadeli portföy sermayesinin ülke ekonomisine girdiği dönemlerde kur düzeyleri düşer, çıktığı dönemlerde ise yükselir. Bir tesis kurmak için ülkeye giren doğrudan yabancı sermaye döviz arzını artırır. Yabancıların ekonominin geleceğini pozitif görmeleri, yerli yatırımcıları da ferahlatır.

ABD faiz oranları: ABD’de dünyanın başlıca finans merkezlerinde faiz oranlarının yükselmesi durumunda, kısa vadeli sermayenin bir bölümü ekonomiden çıkacağı için Türkiye’de faiz oranları yükselir.

Kur türleri: Döviz işlemlerinde kullanılan terimlerin anlamı şöyle özetlenebilir:

Döviz alış ve satış: Nakit ödemenin yapılmadığı her türlü döviz işlemlerinde kullanılır. Altın veya ham petrol ithalatındaki fiyat hesaplamalarında döviz alış kuru esas alınır.

Efektif alış ve satış: Nakit olarak yapılan döviz alım satımlarında uygulanır. Normal dönemlerde efektif satış kuru, alış kurundan binde 6 ile binde 8 arasında daha yüksektir. İstikrarsızlık dönemlerinde bu fark açılabilir. Bankaların efektif satış fiyatı, tasarrufçunun alış fiyatıdır. Bankaların efektif alış fiyatı ise tasarrufçunun satış fiyatı anlamına gelir. Döviz alıp satan bir tasarruf sahibinin kazancı, efektif satış değerinden efektif alış değeri çıkarılarak bulunur. Konvertibl olmayan yabancı paralar yalnız efektif olarak alınır satılır.

Ortalama ve spot kur: Spot kur deyince belirli bir günde geçerli olan ve fiziki olarak alım-satımı yapılan kur akla gelir. Ekonomik hesaplarda aylık ve yıllık ortalama kur değerleri kullanılır. Bu değerler 1 ay veya 1 yıl içinde iş günlerindeki kur tutarları toplamının 1 ay veya 1 yıl içindeki işgünü sayısına bölünmesi ile bulunur. Vadeli kurlarda belli bir süre sonrası için alım-satım söz konusudur. Türkiye’de spot döviz piyasası, bankalar arasında ve serbest piyasada yaygındır. Vadeli piyasanın işlem hacmi ise sınırlıdır.

Kurlarla ilgili önemli tarihler: Cumhuriyet döneminde döviz sıkıntısı ekonomiyi özellikle durgunluk ve kriz yıllarında olumsuz etkiledi. Döviz kurlarındaki önemli değişiklikler aşağıdaki tarihlerde gerçekleşti:

1930 yılının mayıs ayında sterlinin ani yükselişi sonrasında Merkez Bankası kuruldu ve döviz giriş çıkışına kısıtlamalar getirildi.
7 Eylül 1946’da yapılan bir devalüasyonla ABD dolarının değeri 1 lira 28 kuruştan, 2 lira 80 kuruşa yükseltildi.
4 Ağustos 1958’de yeni bir devalüasyonla doların değeri 2 lira 80 kuruştan 9 liraya yükseltildi.
9 Ağustos 1970 devalüasyonu ile doların değeri 9 liradan 15 liraya çıkarıldı.
24 Ocak 1980 devalüasyonu 1977-80 krizine son noktayı koydu. Dolar 47 liradan 70 liraya yükseldi.
1 Mayıs 1981’de döviz değerini hükümetin belirlemesi yerine, piyasada oluşmasını öncelik veren “günlük kur” uygulaması başladı.
29 Aralık 1983’te döviz tutmak serbestleşti.
8-9 Ağustos 1989’da dövizin ülke dışından girişinde ve ülke dışına çıkışında daha serbest bir rejim geçerli oldu.
1 Ocak 2000’de kontrollu kur uygulamasına başlandı. Bu uygulama 2001 Krizi’nin patladığı 22 Şubat 2001’e kadar devam etti.
22 Şubat 2001’de “dalgalı kur” sistemine geçildi.