Çarpan

(Multiplier) Belirli miktardaki gerçek sermaye yatırımının toplam gelir veya toplam istihdam üzerindeki etkisini gösteren bir katsayıdır. Yatırım mikta­rındaki değişmeler, toplam gelirlerde veya toplam istihdam üzerinde kendi­sinden daha fazla bir değişiklik oluştu­rur. Örneğin yatırımların artması daha fazla sayıdaki işçinin istihdam edilme­sini sağlar. Yatırım harcamalarındaki artış, geliri şöyle artırır: Yatırım har­camalarındaki fazlalaşma kişisel geliri yükseltir. Gelirde meydana gelen her 1 birimlik yükselmenin marjinal tüke­tim eğilimine eşit bölümü tüketilir. Bu harcanan tutar, harcamayı yapan için gider olmakla birlikte, diğer taraf için gelirdir. Böylece her harcama (gider) kendisine eşit gelir yaratmış olur. Ya­tırım harcamaları örneğin 20 milyon lira ise ilk etapta gelirler 20 milyon lira artar. Söz konusu tüketim eğilimi yüzde 80 ise, yani 100 liralık gelirin 80 lirası tüketime harcanıyorsa ikinci etapta tü­ketilen tutar 16 milyon lira olur. Bu sü­reçte tüketilen her tutar başkaları için gelir olur. Üçüncü aşamada da aynı sü­reç tekrarlanır ve sonuçta her yatırım harcaması, kendi tutarından daha fazla gelir yaratır ve istihdama katkıda bulu­nur. Kamu ve özel sektör yatırımlarında süreç aynı şekilde işler. Süreç bir for­mülle de açıklanabilir: Yatırımlardaki artışı AI, gelirdeki artışı AY ve marjinal tüketim eğilimini b ile gösterdiğimizde gelir artışının formülü şöyle yazılabilir:

              1
A Y =---------- A I

            1- b

Formülden de anlaşılacağı gibi marjinal tüketim eğiliminin değeri ne kadar yük­sekse yatırımların gelir ve istihdamı ar­tırıcı etkisi o kadar büyük olur. Örneğin tüketim eğilimi oranı 0.80 olduğunda çarpanın değeri 5 olarak hesaplanır. Çarpan kavramı iktisat teorisinde ilk kez İngiliz iktisatçısı R.F. Kahn tarafın­dan 1931’de yazılan bir makalede işlen­miştir. Kavram daha sonra J. M. Keynes tarafından geliştirilerek kullanılmıştır.