Tanzimat Dönemi'ndeki Sanayileşme Hamlesi

Dönemin devlet adamları Avrupa’daki Sanayi Devrimi’nden sonra İmparator­luk topraklarında da yeni fabrikaların kurulması gerektiğini kavramışlardı. O dönemde fabrikaların kurulması için gereken sermaye birikimi yoktu. Ban­kacılık sistemi henüz kurulmamış ve girişimcilik kültürü gelişmemişti. O yıl­larda Bursalı İzzet Paşa gibi en modern makinalarla dokuma üretimi yapmayı amaçlayan özel girişimciler, ortam özel girişimin gelişmesine uygun olmadığı için başarı sağlayamamışlardı. Kurulan özel sanayi girişimlerinin büyük bölü­mü de zaten devlete devredilmişti. Bu ortamda devlet, sanayinin kurulması görevini üstlenmek zorunda kalmıştı.. Bu dönemde kurulan sanayi tesislerinin pek azı sürekli olabildi. Fabrikaların üre­timini ihraç etme imkânı yoktu. Üretim, ancak Saray’ın ve ordunun ihtiyacını karşılayabiliyor, halka satış için bile fazla mal kalmıyordu. Düşük gümrük vergisi ile gelen ve pazarı istila eden ithal malları ile rekabet zordu. Memur kafası ile yöne­tilen fabrikalarda ürün maliyeti yüksekti ve kalite konusunda sorunlar yaşan­dığı oluyordu. Sonuçta büyük umutlar ile başlayan “Osmanlı Sanayi Devrimi” uzun soluklu olamadı. Kurulan fabrika­ların çoğunluğu kötü yönetim, sermaye artırımı için kaynak bulunamaması ve mevcut teknolojik düzeyin zamanla eski­mesi yüzünden kapandı. Bu fabrikaların çok azı 20. yüzyılı görebildi.

1838: Meclis-i Vala-yi Ahkam-ı Adliyye kuruldu.

1838-16 Ağustos. İngiliz Ticaret Anlaşması: Anlaşma, İstanbul Baltalimanı’nda imzalandı. İngiltere, Mısır’da isyan eden Mehmet Ali Paşa’ya karşı önlem almak isteyen Osmanlı’ya des­tek vermeyi taahhüt etti ve karşılığında ekonomik ödünler aldı. Anlaşma Tür­kiye’nin dış ticaretini serbestleştiriyor, ithalat artışının yolunu açıyordu. Yeni kurulan ve dış rekabete karşı korunma­sı gereken sanayi dalları bu serbestleşmeden zarar gördü. Anlaşma ile güm­rük vergisi ithalatta yüzde 5, ihracatta ise yüzde 12 olarak belirlendi. Oysa aynı dönemde Avrupa ülkeleri yerli sanayi­lerini korumak ve ithalatı sınırlamak için her türlü önlemi alıyordu.

• Maliye Nezareti (Maliye Bakanlığı) kuruldu.
• İlköğretimin yaygınlaştırılması için girişimler başlatıldı.

1839-3 Kasım. Tanzimat Dönemi başladı: Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile Batı üst yapı kurumları model alındı ve reformlara başlandı. Örneğin memur­lar ve subaylar için belirlenen pantolon ve fes gibi yeni giysilerin kumaşı yurt dışından ithal ediliyordu. Japonya’da reform döneminde geleneksel hayat tarzı değiştirilmemiş ve ithalat artışı görülmemişti. Türkiye’de ise reform­larla birlikte Batılı hayat tarzı yaygın­laştığı için ithalat ve dış ticaret açığı tırmanışa geçmişti.

1840: Posta Nezareti kuruldu. İlk resmi postane İstanbul Sirkeci’de açıldı.

• Para reformu yapıldı ve 1 altın lira 100 kuruşa eşit kabul edildi. Bu tarihte 1 lira 4.39 doların ( 1 dolar = 22 kuruş) karşılı­ğıydı. Aynı dönemde ilk kâğıt para olan “kaime-i muteberiye-i nakdiyye” dola­şıma sürüldü.
• Yıl ortasına doğru Bursa’daki özel mü­teşebbisler el tezgâhlarından, buharla işleyen İtalyan modeli ipek tezgâhlara geçmişlerdi. Yeni çıkrıklar üstün ev­safta ham ipek imal ediyordu. Ancak pamuklu kumaşların moda olması ve yaygınlaşması nedeniyle ipek talebi azalma eğilimindeydi.
• Fransız hukuk sisteminden esinlenen Ceza Kanunnamesi kesinleşti.
• Tanzimat’ın tatbik edildiği yerlerde temettü vergisi uygulamasına başlandı.
• İstanbul Çubuklu’da Billur Fabrikası faaliyete geçti.
• Serandi Arşizen (Serantis Arvchigenes) adlı tıp doktoru Pelegrino Rossi’nin bir ekonomi kitabını tercüme ederek Tasarrufat-ı Mülkiye adı ile yayınladı.

Sanayi tesisleri Yedikule surları ile Küçükçekmece ve Bakırköy arasındaydı ve Türkiye’de 1961’den sonra kurulma­sına başlanan organize sanayi bölgele­rine benziyordu. O yıllarda bu sanayi bölgesine Osmanlı’nın Manchester’ı deniyordu.

• Beykoz debbağhanesi buhar gücüyle çalışmaya başladı.
• Tokat Kalhanesi (bakır izabe tesisi) modernleştirildi.
• Üsküdar Nalbanthane Fabrikası kuruldu.

1842-Ziraatta bekleneni vermeyen reform: Tiftik keçilerinin yünü dışında Osmanlı’daki diğer yün çeşitleri Avrupa ülkelerindeki yünlere göre daha düşük kaliteli olduğu için gerekli önlemler alındı: “1842 sonlarına doğru Osmanlı hükümeti yün elde etmek için, 15 bin kadar merinos koyununu Bursa civa­rında bir çiftliğe yerleştirdi. Pamuklu bez için, 1840 ortalarında bir Amerikan ziraat mütehassısı İstanbul’un batısın­da (Yeşilköy) bir örnek çiftlikte pamuk ekimine başlattı. Pamuk çekirdeklerini ayırmak için çırçır makineleri ısmar­ladı ve tüm doğu Trakya’nın Amerikan Güney Carolina eyaleti usulünde büyük çiftliklerle donanacağına inandı. Hatta memleketinde evvelce azat ettiği köle­lerini bile buraya getirtti. 1840 sonları­na doğru, İstanbul’un batısında örnek çiftliğindeki pamuk ürünleri zarar gör­dü ve fidanlar susuzluktan kurudu. Me­rinos koyunu tasarısı idare edilemedi ve koyun sürüsündeki hayvan sayısı kötü beslenmeden, hava şartlarından, hasta­lıktan ve hırsızlıktan ötürü azaldı.”

1843: Deniz taşımacılığı yapmak üzere Fevaid-i Osmaniye unvanlı bir kuruluş oluşturuldu.

• Hereke Fabrika-i Hümayunu üretime başladı. Fabrika, 1891’de halı, 1902’de çuha ve şayak üretimini başlattı.
• Kara gümrükleri kaldırıldı.
• İzmir Kâğıt Fabrikası’nda eser-i cedid adı ile kâğıt üretilmeye başlandı.
• Balıkesir Çuha Fabrikası üretime başladı.

• Feshane’de kârın bir bölümünün ser­maye artırımında kullanılması ve bu­har makineleri ile üretime geçilmesi, fabrikanın sürekliliğini sağladı.
• Beşiktaş’ta kurulan dökümhane 1850’de kapandı.
• Darphane yenilendi ve buhar enerjisi ile çalışmaya başladı.
• Beykoz debbağhanesi buhar enerjisi­ne geçti.
• Beykoz’da Çini Ve Billur Fabrikası ku­ruldu. “Çeşm-i bülbül” adı verilen ürün­leri ile ünlü olan fabrika 1878’de kapatıldı.

• Mustafa Nuri Paşa tarafından kurulan Çubuklu Cam Fabrikası 1846 yılında devlet yönetimine geçti.

1846: Zeytinburnu Makine ve Demir Fabrikası’nın izabe fırını üretime başla­dı. Fabrika Bakırköy ve Zeytinburnu’daki en önemli tesisti. Tesisin büyüklü kü­çüklü 16 ayrı bölümü ve atölyesi vardı.

1846: Ticaret anlaşmalarının sonuncu­su Rusya ile yapıldı.

1847: İstanbul (Dersaadet) Bankası ku­ruldu. Banka beş yıl sonra kapandı.

• Telgraf Beylerbeyi Sarayı’nda denendi.

• Sanayi mektebi kurma girişiminden sonuç alınamadı.
• Veliefendi (Zeytinburnu) Basma Fab­rikası kuruldu.

1849: Zeytinburnu Demir Fabrikası Tophane-i Amire’ye devredildi.

1850: Bakırköy’de bir bez fabrikası ve basmahane faaliyete geçti. Özel bir şir­ketin bu fabrikası 10 yıl sonra devlete, 1867’de Harbiye Nezareti’ne devredil­di ve Levazımat-ı Umumiye-i Askeriye Bez Fabrikası adını aldı.

• Bab-ı Ali, Hereke tezgâhları için ham ipek üretmek üzere Bursa’da bir imalat­hane kurulmasını sağladı.
• Zeytinburnu Demir-Çelik Fabrikası tam kapasite ile üretime geçti. Fabrika­da üretilen demir ve çelik Tophane’de işleniyordu.

1851: İlk anonim şirket, Şirket-i Hayri­ye adı ile kuruldu.

• Londra Crystal Palace’da açılan sergi­ye Osmanlı ürünleri gönderildi.
• İzmit Çuha Fabrikası kuruldu ve 1910’da yenilendi. Fabrika 1921’de İn­giliz savaş gemileri tarafından yerle bir edildi.

1852: Sahak Abru Efendi, J.Baptiste Say’ın Catéchisme d’Economie Poli­tique adlı eserinin tercümesine kendi yorumlarını da ekleyerek “İlmi Tedbir-i Menzil" adıyla yayınladı.

• Bursa’da ipekli kumaş üretmek üzere Harir Fabrika-i Hümayun faaliyete geçti.