Paradigma

(Paradigm) Esasında dilbilim kökenli olan paradigma kavramı geçen yüz­yılın ortalarında bilim dünyasındaki devrimci nitelikteki temel değişimleri açıklamak için kullanılmıştır. Aristo fi­ziğinden, Newton fiziğine, Newton’dan Einstein’a teorilerin değişim süreci, paradigma kavramı çerçevesinde ince­lenmiştir. Daha sonra bu kavram sosyal bilimlerde de kullanılmaya başlanmış­tır. Toplumsal ve ekonomik alanda pa­radigma terimi, görüşlerin, kuralların, göstergelerin, tespitlerin ve bakış açı­larının tümünü kapsayan bir çatı, bir gökkubbe anlamında kullanılmaktadır. Kısacası paradigma “zamanın ruhunu” tanımlamaktadır. Paradigma, bir döne­min ekonomik ve toplumsal hayattaki “oyun kuralları” olarak da nitelenebilir. Peter Drucker’ın tanımı ise daha yalın­dır: “Paradigma, sosyal bilimlerde ger­çeklik ile ilgili temel varsayımların bü­tünüdür.” Toplumlarda bir paradigma yerini yenisine bıraktığında, mevcut ezberin bozulması, düşünce tarzı ve iş yapma biçimlerinin değişmesi gerekir.

Derece derece değişim: Çok uzun süreler geçerliliğini sürdüren bilimsel veya sosyal paradigmaların değişimi kolay kolay algılanmaz. Çünkü bu deği­şim bir anda ve gözle görülür şekilde ol­maz. Ünlü sosyolog Mübeccel Kıray’ın vurguladığı gibi, “Sosyal değişim, dere­ce derece değişerek gerçekleşir. Belirli bir dereceden sonra da bunun bütünü ile bir bünye değişikliği haline geldiği görülür.” Küçük ve derece derece deği­şimler, belirli bir dönemde kritik kütle­yi aştığında, toplumun karşısında artık yeni bir gerçeklik, yeni bir paradigma vardır. Ancak değişim aşamalarla ve uzun bir süreç içinde gerçekleştiği için yeni paradigmayı algılamak zordur.

Paradigma krizi: Mevcut paradigma, üretim biçimleri ve sosyal ekonomik ger­çeklik ile uyumlu olduğu sürece sorun çıkmaz. Ancak gerçeklik ve üretim biçimi değiştiği halde, zihinlerimizdeki varsa­yımlar ve oyun kuralları aynı kaldığında çözümsüzlük ortaya çıkar. Bu dönemde beyinlerdeki eski “alet kutusu” yeni so­runları çözemez. Dünyada, ekonomide ve teknolojide değişen kuralların farkında olunmadığında insanlar işleri kendi bil­diği gibi yapmakta direndiğinde, paradig­ma krizi ortaya çıkar. Paradigma krizinde giden bellidir ama gelen “yeni” konusun­da bir görüş birliği yoktur. Bu ortamda içe kapanma ve dünyadaki gelişmeden kopma tehlikesi de vardır. Paradigma kri­zi beş yıldan 20 yıla kadar toplumu etki­leyebilir. Yeni dönemin oyun kuralları ve ilkeleri benimsendiğinde paradigma krizi sona erer ve yeni bir dönem başlar.