Çözülme Dönemi: Savaş ve Mütareke Yılları

Düyun-ı Umumiye’nin Osmanlı’nın ver­gi gelirlerinin büyük bölümüne el koy­ması nedeniyle devlet altyapı yatırım­larına, eğitime ve sanayinin teşvikine kaynak ayıramadı. 1910 sonrasında arka arkaya gelen Balkan Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı, Türkiye ekonomisini iyi­ce zayıflatmış, savaşın yol açtığı kırım ise tarımda çalışacak nüfusu azaltmıştı. Cumhuriyete devredilen ekonomik mi­ras, dış borç, geri bir tarımsal yapı ve ye­tersiz sanayi üretimiydi. O yıllarda bebe­lerin kundaklarından, ölülerin kefenine kadar dokuma ihtiyacının önemli bölü­mü ithal edilen Amerikan bezi ile kar­şılanıyordu. Özel sektörün girişimciliği çok zayıf olduğu için çatıların kiremit­leri bile Marsilya’dan, atları nallamak için gerekli mıhlar Almanya’dan getiri­liyordu. Yabancı sermaye kurduğu şir­ketlerden elde ettiği kazancı ülke dışına çıkarıyordu. Bu dönemde Tütün Rejisi, tütünün üretilmesini ve alım satımını denetim altına aldı. Kaçak tütün yetiş­tirenlerle, Reji’nin kolcuları arasında­ki silahlı çatışmalarda her iki taraftan yüzlerce kişi hayatını kaybetti.

1888: Ziraat Bankası kuruldu.

• Anadolu ve Rumeli Demiryollarının inşaatı başladı. İnşaat, yabancı serma­yeli kuruluşlara ihale edilmişti.
• Haliç Tersanesi’nde kurulan Elektrik Fabrikası gemiler ve sanayi tesisleri için elektrik malzemesi üretmeye başladı.

• İstanbul’da Yıldız Sarayı’nın bahçe­sinde Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu kuruldu. Fabrika 1959’da Sümerbank’a devredildi.
• Levanten kökenli Whittall Ailesi İs­tanbul Yedikule’de “Yün Ve Pamuk İpli­ği, Akmişe ve Saireye Mahsus Osmanlı Anonim Şirketini kurdu. Whittall’lerin aynı bölgede bir deri fabrikası da vardı. Bu iki fabrika 1946’da Halil Ali Bezmen’e satıldı.
• Ahmet İhsan, kurduğu matbaada dö­nemin en önemli yayın organlarından Servet-i Fünun dergisinin basımını da gerçekleştirdi.
• Divan-ı Hümayun üyelerinden Reşit Bey ortakları ile birlikte Kazlıçeşme Mensucat Fabrikası’nı kurdu.
• Saray’ın dokuma ustalarından Taşlıcalı Mehmet Suphi Bey ve Yusuf Ağa, Karamürsel Mensucat’ı kurdu. Kaliteli ürünlerini etkili ilânlarla tanıtan şir­ket 1917’de anonim şirkete dönüştü. 1921’de İngiliz savaş gemileri, Anado­lu’ya malzeme sevk ettiği gerekçesi ile sahildeki fabrikayı topa tuttu. Hilmi Naili Barlo, 1924’te fabrikanın İstanbul Vefa’ya taşınmasına ve üretimin başla­tılmasına öncülük etti.

1891: Yol inşaatında bedenen çalışma mecburiyeti paraya çevrildi.

• Kadıköy-Hasanpaşa Havagazı Fabri­kası faaliyete geçti.
• Hereke Fabrikası’nda halı üretimine başlandı.

1892: İzmir Ticaret Borsası kuruldu.

• Balıkesir’deki Balya-Karaaydın simli kurşun madenlerinin işletmesi ya­bancı sermayeli bir şirkete bırakıldı. Balya’nın nüfusu 1887’deki 21 bin 502 kişiden madencilik faaliyeti sayesinde 1907’ye kadar 52 bin 689’a yükseldi ve ilçe halkı şirketin elektrik santralından yararlandı.

1893: Levanten Cousinery ailesi İz­mir’de bir tekstil fabrikası kurdu.

• Özel girişimciler İstanbul Ahırkapı’da bir kereste fabrikasını faaliyete geçirdi.

• RaifBey, ortakları ile birlikte İstanbul’da Ahırkapı Fanila Fabrikası’nı kurdu.

1896: Zonguldak’ta kömür çıkarma imtiyazı yabancı sermayeli bir şirkete verildi.

• Paşabahçe İspermeçet Mumu Fab­rikası açıldı. 1857 yılında devlet tara­fından kurulan ve kısa sürede kapanan mum fabrikasının binasında kurulan yeni fabrika, gaz lambası, havagazı ve elektrik ile aydınlatmanın başlaması nedeniyle kalıcı olamadı.

1897: Fatih Korse Fabrikası açıldı.

1898: Hamidiye Su Terazisi faaliyete geçti.

• İstanbul Küçükçekmece’de Tavernier adlı Fransız girişimci Osmanlı Kibritle­ri Anonim Şirketi’ni kurdu.
• Trabzon’da bir tuğla ve kiremit fabri­kası kuruldu.
• Muhittin Paşa Bandırma Beyköy’de yün iplik fabrikasını faaliyete geçirdi. Bu fabrika 1902’de İngiliz girişimci Sy- kes’a devredildi.

1899: Bağdat Demiryolu imtiyazı Almanlara verildi.

• Cendere Su Toplama Merkezi çalış­maya başladı.

1900: İstanbul Darülfünunu 45 yıllık bir gecikmeden sonra öğretime başladı.

• İstanbul Rıhtımı’nın inşaatı tamamlandı.
• Üsküdar Elektrik Fabrikası hizmete girdi.
• Eczacı Ethem Pertev, Mehmet Kazım Bey ile ortak olarak Osmanlı Komprime Laboratuvarı’nda ilaç üretmeye başladı.

• Havace Tırpani, Adana’da bez fabrika­sı kurdu.
• Uşak’ta Hamzazade Hüseyin Hüsnü ve ortaklarının kurduğu yün iplik fabri­kası çalışmaya başladı.

1902: Bomonti Bira Fabrikası faaliyete geçti.

• Zeytinburnu’da Mavzer Ve Fişek Fab­rikası üretime başladı.
• Zeytinburnu’daki Demir Fabrikası ye­nilendi ve iki Siemens-Martin fırını ile üretimini sürdürdü.
• Mustafa Rıfat Gülek Adana’da İdrofil Pamuk Fabrikası’nı kurdu.

1903- 6 Kasım: Haydarpaşa Numune Hastanesi hasta kabulüne başladı.

• Uşak’ta Yılancızade Osman, halı üre­timi için yün iplik fabrikasını faaliyete geçirdi.

1905: Hereke Fabrikası’nda fes imala­tına başlandı. 1902’de de çuha ve şayak imalatına geçilmişti.

1906: Aristidi Simyonoğlu Adana’da pamuklu dokuma fabrikası kurdu. Bi­rinci Dünya Savaşı sırasında hükümet fabrikaya el koydu ve adını Milli Fabri­ka olarak değiştirdi.

1907: Levanten kökenli Giraud, Aliot- ti, Whittall, Spartali, Andria, Baker ve La Fontaine aileleri İngiliz girişimci Joseph Armitage Sykes ile ortak ola­rak Oriental Carpet Manufacturers şirketini 400 bin İngiliz lirası sermaye ile kurdu. Kartel niteliğindeki şirket Anadolu ve Ortadoğu’da yaklaşık 60 bin aileye evlerde fason olarak halı imalatı yaptırıyordu. Şirketin 12 bin dolayın­daki halı tezgâhlarında ise 15 bin kişi çalışıyordu. ABD ve Avrupa’da odalara halı sermek moda olduğu için şirket iyi kazanç sağladı. Makine halısı üretimi yaygınlaşınca şirket 1986’da kapatıldı.

• Mısır hidivlerinin akrabası Rasim Bey, Paris Sorbonne Üniversitesi’nde hukuk okuyarak savcılık yaptı. Daha sonra Mısır’da kurduğu tekstil fabrikasını 1896’da Tarsus’a taşıdı. Dokur soyadını alan Rasim Bey fabrikasını 1937’de Sa­lih Bosna’ya kiraladı.
• Denizlili Hacı Emin Bey’in kurduğu helva işyerini çocukları büyüttü ve kur­dukları Koska şirketi 1974’te fabrikas­yon üretime geçti.
• Uşak’ta Bacakzade Ali Rıza yün iplik fabrikası kurdu.
• İthalatta Gümrük Vergisi yüzde 8’den yüzde 11’e yükseltildi.

1908: İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra hemen hemen her sektörde çok sayıda grev yapıldı.

• Telefonla haberleşme yaygınlaşmaya başladı.
• Yapımı yedi yıl süren Hicaz Demiryolu faaliyete geçti.
• Beykoz Deri Fabrikası modernleştirildi.
• Büyükdere Tekel, Nektar ve Kibrit Fabrikası üretime başladı.
• Eminönü’de Sabuncuzade Hacı Şakir Sabun Fabrikası kuruldu.
• 1453’te kurulan ve sonraki dönem­lerde yenilenip geliştirilen Tophane-i Amire, İmalat-ı Harbiye adını aldı.

• Paşabahçe Çukurçayır Tuğla ve Kire­mit Fabrikası 1965’e kadar faaliyetini sürdürdü.
• İttihat Değirmencilik çok ortaklı bir yapıda kuruldu. Fabrikayı 30’lı yıllarda Razi Trak yönetiyordu. 1910 sonrasın­da kurulan Şark Değirmencilik Baban Ailesi’ne, Balat Un Fabrikası ise yedi yabancı dil bilen Salih Hacısalihzade’ye aitti.
• Levanten kökenli Whittall ailesi Mer­sin’de yağ üreten Mersyna Oil Mill tesi­sini kurdu.
• İzmir’de beş İngiliz girişimci Osmanlı Kumaş Fabrikası’nı (Ottoman Cloth Co. Ltd) kurdu.

1911: Osmanlı vatandaşı olan Rum asıllı Andrea Hacıkiriyaku ve ortakları Gebze’de Aslan Çimento Fabrikası’nı faaliyete geçirdi.

• Julius Blumenthal İstanbul Feriköy’de plak ve gramofon fabrikası kurdu.

1912: Beykoz Deri Fabrikası modern­leştirildi. Fabrikanın üretimi 1999 yı­lında durduruldu.

• Yeşilköy’de Tayyare Mektebi açıldı.
• Mehmet Fuad Bey Maltepe İplik Fabrikası’nı kurdu.
• İstinye Tersanesi kuruldu ve 1985’e kadar faaliyetini sürdürdü.
• Osmanlı vatandaşı olan Rum asıl­lı Aleksandır Sinyosoğlu ve ortakları Gebze Eskihisar’da çimento fabrikasını faaliyete geçirdi.
• Aydın’da ve İzmir Halkapınar’da rakı fabrikaları açıldı.

1913: Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı çıkarıldı.

• Yapılan sanayi sayımında devletin ve yabancı sermayenin bazı büyük şirket­leri dışında, özel sektörün ancak atelyelerde ve küçük fabrikalarda faaliyet gösterebildiği ortaya çıktı.
• İstanbul, Silahtarağa’da kurulan elekt­rik santralı faaliyete geçti.
• Levanten kökenli Giraud Ailesi, Whittall Ailesi ve Ortakları tarafın­dan İzmir Halkapınar’da İzmir Pamuk Mensucat ve İzmir Yün Mensucat fab­rikaları kuruldu.
• Dersaadet Telefon Anonim Şirket-i Osmaniyesi çalışmalarına başladı. Şir­ket kısa sürede 18 bin aboneye ulaştı.
• Şişli’de bir ekmek fabrikası faaliyete geçirildi. 30’lu yıllarda kapanan fabrika film seti olarak kullanılmıştı.

1914- 9 Eylül: 1 Ekim’de yürürlüğe gi­recek padişah iradesi ile kapitülasyon­lar kaldırıldı.

• Yabancı ülkelerin ülke içindeki posta idareleri kapatıldı.
• İthalde gümrük vergisi yüzde 15’e çı­karıldı.
• Süreyya (İlmen) Paşa İstanbul Balat’ta Adalet Battaniye Fabrikasını faa­liyete geçirdi.
• İzmir’de Şark İplik Fabrikası kuruldu.
• Sezai Ömer Bey’in (Madra) kurduğu zeytinyağı tesisleri dönemin en modern makinelerine sahipti.

1915: İthalde gümrük vergisi yüzde 30’a yükseltildi.

• Gölcük’te Askeri Tersane kuruldu.
• Mehmet Nuri Çapa, Çapamarka fabri­kasında mama üretti.

1916: Tevhid-i Meskukat Kanunu çı­karıldı.

1917: Necip Bey (Süer) kozmetik ürün­leri üreten bir fabrika kurdu.

1918: Haznedar Tuğla Fabrikası üreti­me başladı.

• Nuri Leflef, kundura cilası üreten bir fabrika kurdu.

1919: Aslan Çimento ile Eskihisar Çi­mento şirketleri birleşti.

1920: Hasan Hulki Bey İstanbul Paşabahçe’de ispirto fabrikasını faaliyete geçirdi. 1930 yılında Tekel İdaresi’nin mülkiyetine geçen fabrika 2004 yılında özelleştirildi ve 2007’de kapatıldı.

• Antoni Micaleff Kristal marka zey­tinyağı üreten Ticaret ve Sanayi Kontuarı’nı kurdu. Şirket 2007’de Arkas’a devredildi.

1922: Harutyan Yarmayan, Demir-Çelik İş Fabrikası’nı faaliyete geçirdi.

• Kemal Film, Kemal ve Şakir Seden ta­rafından kuruldu.
• Hasan Tahsin Piyale, İzmir’de Türk Makarna Fabrikasını faaliyete geçirdi.