Yeni alanlar ve yeni meslekler

Prof. Dr. Fevzi Yılmaz

Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi 

Yaşanan teknolojik ve sosyal gelişmeler, ihtiyaçları, eğlence anlayışlarını, kültürleri, meslekleri, iş ve iştigal alanlarını değiştirmektedir. Bu değişimin ne kadar çarpıcı olduğunu görmek için birkaç yüzyıl geriye gidelim. Artmakta ve dönüşmekte olan mühendislik programlarını örnek olarak gözden geçirmek bize en ikna edici veriyi sunar. Eskinin deniz (Bahri Hümayun) mühendisliği (1773) ve kara (Berri Hümayun) mühendisliği (1795) külliyeleri, günümüzde 80’e yakın farklı disiplin şeklinde dallanarak gelmiştir. Bunlardan ilki mezunu olmaktan onur duyduğum İTÜ’nün, ikincisi mensubu olma bahtiyarlığını yaşadığım Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesinin çekirdeğidir. Bunlar, Cumhuriyet döneminde önce maden, kimya, mimarlık ve inşaat gibi anaç fakültelere sonra da yeni fakülte veya bölümlere dönüşmüştür. Teknolojik gelişmelerle (19. YY sonu ve 20.YY başı, İkinci Endüstri Devrimi), makina ve elektrik mühendisliği fakülteleri de açıldı. 1970’lerde (Üçüncü Endüstri Devrimi) yeni saçılmalar görülmüştür. Makine mühendisliği endüstri, elektrik mühendisliği ise elektronik eklentisi alarak yeni bölümlerle zenginleşmiştir. Örnekler çoğaltılabilir, geçen asrın maden fakültesi petrol mühendisliği bölümü, yeni yüzyılda petrol ve doğalgaz mühendisliği bölümüne, metalurji mühendisliği, metalurji ve malzeme mühendisliğine evrilmiştir. İçinde bulunduğumuz dördüncü endüstri devrimini adeta simgeleyen “Yapay Zeka ve Veri Mühendisliği”, bu adla mühendislik bölümün açılmasıyla, en yeni örnek olarak verilebilir. Benzer durum ve saçılma, sanat dahil diğer beşeri ve toplum bilimlerinde de vardır.

ABD’de 7000 tanımlı meslek ve işe sürekli yenileri eklenmektedir (Türkiye’de 1300’ü aşkın tanımlı meslek-iş vardır). Günümüzde işlerin yarısından çoğu otomatikleşmiş, bir kısmı otonom özellik kazanmıştır. Son yıllarda dijital girişimlerin artmasıyla, Amazon, Facebook, X, Meta, Twitter, Google gibi birçok hizmet sunan, öncesinde kimsenin bilmediği, şimdi ise kimsenin onlarsız yapamadığı şirketler veya yapılar ortaya çıkmıştır. Bu şirketler milyonlarca ürün ve servisiyle yeni istihdam alanları doğurmuşlardır. 

İş ve iştigal’de dönüşüme, ABD’li girişimci William Henry Hoover’ın (1849-1932) yaptıkları örnek verilebilir. O, at arabaları için deriden yapılan at kuşanma gereçleri üretiyordu. Seri üretim otomobillerin kendi işini öldüreceğini anladı ve 1908 yılında işyerini kapattı. Deri malzemenin çokça kullanıldığı ilk jenerasyon vakum elektrik süpürge işine girmeye karar verdi. Burada ana motivasyon, “Otomobil beylere caddede konfor sağlar, evin hanımı da süpürme gereci ile evde rahat etmeli.” olmuştur. Hoover, şirketini kurarak yeni pazarın doğmasını sağladı, çok para ve ün kazandı. Eski iş kolu giderek zayıfladı nalbantlık mesleği nerede ise ortadan kalktı. Otomobiller yaygınlaştıktan sonra ise oto tamirciliği ve yedek parçacılık başta olmak üzere birçok yeni iş grupları ortaya çıktı. Teknolojinin gelişimi bazı meslekleri ortadan kaldırırken, bazı meslek gruplarının da ortaya çıkmasına sebep oldu. 

Azımsanmayacak ölçüde iş yapan ve bir sektör haline gelmiş olan “fotokopicilik” işi günümüzde durdu ve bitme noktasına geldi. Son yıllarda çok az sayıda eğitimci, kurum çalışanı ve öğrenci fotokopiye ihtiyaç duyuyor. Artık gerekli tüm evrak ve dokümanlar dijital ortamda işleniyor, iletiliyor ve depolanıyor. Benzeri durum ve dönüşüm fotoğrafçılıkta daha etkili olarak yaşanmış, zaman alan ve çevre obur olan özel kâğıt baskılı fotoğrafçılıktan, ucuz ve yüksek kaliteli dijitale geçilmiştir. Bir ürünün veya hizmetin alanına daha düşük maliyet ve daha iyi performansla girerek sektörü dönüştürmeye tahripkâr (yıkıcı) inovasyon denir. Fotoğrafçılıktaki bu evrilme tahripkâr inovasyona en anlamlı bir örnektir. Hiyerarşik olmayan, ani ve bozucu yapılar iş dünyasını ve kullanıcıları şaşırtmaya devam etmektedir.  Güçlü inovasyon ve keşif odaklı gelişmelerle süreçler ve ürünler alışık olmadığımız özellik taşır olmuşlardır. İyileştirilmiş, dönüştürülmüş veya tümüyle yeni iş ve süreçler doğal olarak yeni yetkinlik gerektirir.   

Yeni meslekler ve alanlar

İlkokula yeni başlayan öğrenciler, üniversiteyi bitirdiğinde büyük olasılıkla (% 65 ihtimalle) bugün olmayan (bilinmeyen) teknolojiler ve iş kollarında çalışacaktır. Teknolojinin son yıllarda ortaya çıkardığı ve gelecek yıllarda muhtemelen adından çokça söz ettirecek olan bazı meslekler veya alanlar:

- Yapay zekâ

Bir bilgisayarın veya bilgisayar kontrolündeki bir robotun çeşitli faaliyetleri zeki canlılara benzer şekilde yerine getirme kabiliyetidir. Nesnelerin interneti (IoT) ve üretime bağlanması, hibrit teknolojiler ve büyük veriyi evcilleştirme konularında uzmanlaşmış kişiler en çok aranır olacaklardır. 

- Robotik Cerrahi

 Robotik cerrahi teknolojilerini kullanacak kişinin hem cerrahiyi hem de elektronik mühendisliğini bilmesi gerekir. Bu yöntemle ameliyatlardaki başarı oranının önemli ölçüde artacağı düşünülmektedir.

- Tele-Cerrahi

Uzaktan cerrahi operasyon yapmak, tele-cerrahi olarak tanımlanır. Bu yöntemde hasta ve cerrahın aynı ortamda olması şart değildir. Bu yolla ameliyatın çok daha hızlı gerçekleşmesi sağlanır.

- Tele-Tıp

Özellikle yaşlıların ve yaşlı hastaların sağlık verilerinin uzaktan doktoru tarafından izlenerek uyarı/tedavi hizmeti verilmesi.

- Robot danışmanı

Robot teknolojileri hakkında her şeyi bilen ve hangi teknolojilerin uygun olduğunu bize tavsiye edebilen kişidir. Makine öğrenmesi, yapay zekâ ve robot teknolojileri geliştikçe yeni ihtiyaç ve uygulama alanları doğacaktır.

- Biyonik Uzuvlar (Yapay Organlar) Tasarımcısı

Yapay vücut parçalarının tasarımcısıdır. Vücut bileşenlerinin üretimi, bakımı ve onarımını da yapabilir.

- Sağlıklı Yaşlanma Uzmanları

İhtiyar dünyamızda insanların yaş ortalaması ve üst yaş gurubunun toplama oranı giderek artmaktadır. Sağlıklı Yaşlanma Uzmanları, gelen yıllarda insanların yaşamlarını ve yaşama sevincini sağlıkları ile birlikte ele alıp bir nevi sağlık koçluğu yapacaktır.

- Nostalji Uzmanı

Eski günleri, hatıraları özleyenlere yardım eden bir meslek gurubudur.

- Sanal Avukat

 Uzaktan internet bağlantısıyla çalışılan, mahkemeye gitmeye gerek olmayan ve farklı ülkelerden müşteri portföyü oluşturulabilecek avukatlık sistemidir.

- İklim Uzmanları

 İklim değişikliğini tahmin eden, doğal ve insan kaynaklı meteorolojik olayları kontrol-takip edip tasarlama yapan kişilerdir. Burada tarım planlaması önemli bir alt alandır.

- Dikey Tarım

Çok katlı binada yapılan, apartman dairelerine ve gökdelenlere entegre edilebilen tarım sistemidir. Dik şekilde uygulanacak olan bu teknoloji için uzmanlara ihtiyaç olacaktır. Topraksız tarım yeni açılımdır. 

- Döngüsel Ekonomi uzman

Tüketici ürünlerinin yeniden kullanılabilir, geri dönüştürülebilir, dayanıklı ve tamir edilebilir şekilde üretilmesi için eko-tasarımı önceleyen uzman.

- Üç boyutlu baskı

Eklemeli üretim veya kat kat üretim de denen bu teknoloji mevcut üretim süreçlerine yeni bir kapı açmıştır. Prototip üretmeden makine parçalarına, kişiye özel tıbbi implantlardan yedek parça üretimine kadar geniş alanda radikal değişim yaşatmaktadır.

- Kazısız teknoloji danışmanı

Yeraltı hatlarının, özellikle borulu sistemlerin döşenmesi, değiştirilmesi, incelenmesi, yenilenmesi eylemlerinin toprak yüzeyinden kazısız veya en az kazı yapılarak gerçekleştirilmesine kazısız teknolojiler denir. Bu alan danışman gerektirmektedir. 

Teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkan mesleklerin ve alanların yanında, alışılmışın ötesinde farklı tarz şirketlerin ve iş modellerinin sayısı da azımsanmayacak derecede fazladır. Dijital teknoloji dünyasında kurulan bu şirketler ya bir evin garajında doğmuş ya da sanal olarak yapılanmıştır. Silikon Vadisinde/ABD kurulmuş olan 1939 doğumlu Hewlett-Packard Şirketi Garajı özel müzeye dönüştürülmüştür. Silikon Vadisi unicorn (tek boynuzlu at simgesi) startuplarının çoğu tahripkâr inovasyon ürünü olan girişimlerdir. Bu şirketler alışılmış ötesi olduklarından, vergilendirmeden ticaret hukukuna kadar birçok belirsizlikleri taşırlar.  Farklı tarz girişimlerle ilgili birkaç örnek aşağıda paylaşılmıştır: 

a) Airbnb, insanların evlerini veya odalarını tanımadıkları kişilere kiralamalarına olanak sağlayan bir açılımdır. Bu fikir, bugün piyasa değeri 26 milyar dolar olan ve yatırım alan global bir şirket haline gelmiştir.

b) Alibaba, dünyanın en büyük B2B (business to business) e-ticaret pazarına sahip olan online alışveriş platformudur. 1999 yılında kurulan Alibaba 2019'da 480 milyar dolar pazar değerine ulaşmıştır.

c) Netflix istediğiniz dizi ve filmi evinize getiren, 200’e yakın ülkede 125 milyon üyesi olan bir büyük oluşumdur.  

d) Bitcoin, bankalara ve aracı kurumlara güvenme ihtiyacını ortadan kaldırma ilkesiyle doğmuştur (sanal para). 

e)  Uber şirketi, 3 milyondan fazla şoförü ile toplam 90 ülkede ve 1.000’den fazla şehirde alternatif ulaşım faaliyeti yürütmektedir. 

f) WeWork, şirketlere ortak çalışma ve ofis ortamı sağlayan bir girişimdir. WeWork’ün amacı, çeşitli ülkelerde kiraladıkları şirket binalarında kullanışlı ofisler tasarlayarak bunları müşteri ile buluşturmaktır. 

g) Zoom, Skype, Google Meets, Microsoft Teams gibi uygulamalar bugünlerde çok fazla kullanılmaya başlandı ve ara yüzlerinde kullanıcı odaklı biçimde değişiklikler arttı. Meslek ve eğitim gruplarına mensup bireyler olarak görüntülü konuşabildiğimiz ve toplantı yapabildiğimiz uygulamalar herkes tarafından bilinir ve kullanılır hale gelmiştir.

Sonuç olarak yeni mesleklerin ve iş-iştigal alanlarının doğması, teknolojik gelişmeler, hızlanan inovasyon, toplumsal ve bireysel talep ve ihtiyaçlarla ilişkilidir. Kontrollü girişimler, yeni meslekler ve alanlar, insanlık yararına önemli işler yapıyorlar ve hayatı kolaylaştırıyorlar. Farklı tarz işler ve girişimlerin varsa yan etkisi iyi etüt edilmelidir. Otonom sistemler (sürücüsüz araç gibi) bunlardan biridir. Ev robotlarından sanayi robotlarına uzanan çizgide insanlar kendilerini az fonksiyonel olarak görmeye başlarlar. Burada etken olan ürün ve sistemin üstün kapasitesi, edilgen olan ise insanın kendisidir. Hızlanan inovasyon, keşif odağı işler, meşguliyetler / meşguliyetsizlikler ve yeni alanlar bizi daha nereye götürecek? Büyük soru budur.