Türkiye’nin modern imarlı ilk yerleşim yeri: Atça

Gökhan TURHAN-İşin Sırrı

6 Şubat’ta yaşadığımız tarihimizin en büyük felaketinde neredeyse iki aya yaklaşıyoruz. Kahramanmaraş merkezli iki depremin yarattığı felaket, kentimizde binlerce can kaybına yol açtı, sadece ülkemizin değil, tüm dünyanın ortak acısı oldu. Hayatını kurtaran vatandaşlarımızı şimdi de yeni bir yaşam mücadelesi bekliyor. Yıkılan evler, okullar, iş yerlerinin yerine yenilerinin yapılması için yıkım çalışmaları başladı, bazı yerlerde de temeller atıldı. Bu süreçte yeni acıların yaşanmaması adına sağlam temeller ve güçlü yapılar kadar şehir imarının da önemi karşımıza çıktı. Depremin ardından yeniden bazı kentler yeniden kurulacak, yeni yerleşim yerleri açılacak. Türkiye’nin bu süreci ve acıları tekrar yaşamaması adına kentlerin imar yapısının da düzenli olması gerektiği yetkililer tarafından gündemdeki ilk konulardan biri. Yüksek yapıların pek fazla olmadığı, daha ferah ve daha elverişli imar planlarının öncelikli olması gerekiyor. Bu sürece bakarken, karşılaştığım planı, Paris'teki Charles de Gaulle Meydanı'na benzeyen Atça’dan sizlere bahsetmek istiyorum. Zira Aydın’ın bu küçük kasabası yeniden imar konusunda başarılı bir örnek. 

YUNAN YIKTI, ATATÜRK YAPTI

Tarihi geriye alırsak, Aydın’ın Sultanhisar ilçesine bağlı Atça kasabasındaki değişimin tarihi 101 yıl öncesine dayanıyor. Kurtuluş Savaşı zamanında Yunanlıların işgalindeki kent büyük bir yangınla yok oluyor. 5 Eylül 1922’de şehri Yunan mezaliminden kurtaran Başkomutan Mustafa Kemal Atatürk önderliğindeki Türk Ordusu, kentin tekrar o güzel günlerine dönmesi adına önemli bir açılıma imza atıyor. Kentin Belediye Başkanı Maşacızade Hafız Mehmet Efendi, yeniden imar için iki ismi Atatürk’e öneriyor. 

Atatürk, Paris’te eğitim görmüş Atçalı Mühendis Abdi Hıfzı ve Fen İşleri Memuru Halil Bey’den 1924 yılında yaptıkları görüşmede, savaştan zarar gören bütün binaların yıkılmasını ve yeni oluşturulacak yerleşme düzeni için modern bir imar planı çizilmesini istiyor. Abdi Hıfzı ve Halil Beyler, imar planını 3 Ağustos 1926’da hazırlıyor ve sunuyor. Onaylanan plan, Paris’in ünlü Etoile (Yıldız) Meydanı'nı örnek alıyor. Günümüzde Charles de Gaulle Meydanı olarak bilinen bu örnekte bağlanan 12 caddeye karşılık Atça'ya da 45 derece açıyla 8 simetrik ana cadde ve bunları dik kesen yüzlerce düzenli sokaklar yerleştiriliyor. Paris’te Zafer Takı’nın yerine ise kasabada Atça Parkı merkez olarak alınıyor. 500’er metrelik 8 ana cadde ve bunları düzenli olarak kesen sokaklardan oluşan ışınsal kent formu Türkiye’de bu sayede ilk ve son kez kullanılmış oluyor. 

Caddelerin bu uzun kesişen hali, sıcak havalarda Atça sakinlerine serinlik verirken, az yapılaşma ve bol yeşillik alanları ile de daha ferah bir ortam sunuyor.

YENİDEN İMARDA ÖRNEK ALINABİLİR

Kasabanın girişinde yazan “Türkiye’nin modern imarlı ilk yerleşim yeri” yazısı da tarihi kadar talihinin de öyküsünü özetliyor.

Dünyada özellikle Avrupa’da sıkça gördüğümüz, en güzel örneği İtalya’nın meşhur Palmanova kasabasında olan bu imar planı, binlerce yıllık geçmişi olan Anadolu uygarlıklarında kullanılmaya başlandı. Ancak asıl teknik kısmını ünlü İngiliz şehir plancısı Sir Ebenezer Howard’ın 1898 tarihli bahçekent önerisiyle tamamladı. Dairesel bir yerleşme olarak bilinen bu plan, merkeze yönelen ışınsal yollarla, bunları kesen dairesel yollardan ve daire parçası sektörlerden oluşan bir yerleşme düzeni olarak tarif ediliyor. Türkiye’de de Atça’nın örnek olduğu bu plan, “İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi”nde uygulanmak istendi. Prof. Dr. Afet İnan’ın, Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanmış olan, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933 adlı kitabında yer alan bu plan ne yazık ki Atatürk’ten sonra rafa kaldırıldı, unutuldu.  

Türkiye, deprem konusunda dünyanın en zorlu coğrafyasının üzerine kurulu. Ne yazık ki depremle yaşamayı öğreneceksek, bizlere yaşam imkanı verecek evlerimiz güçlü, kentlerimiz güvenli ve rahat olmalı. Yanlış yapılaşma iklim krizi gibi afetlerle de sorun olmaya devam ediyor. 

Leke olsun sayfada derseniz spot: 

Türkiye’nin modern imarlı ilk yerleşim yeri olan Atça’nın örnek olduğu yerleşim planı, İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’nde uygulanmak istendi. Prof. Dr. Afet İnan’ın, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933 adlı kitabında yer alan bu plan ne yazık ki Atatürk’ten sonra rafa kaldırıldı, unutuldu.