Start-up ülkesi İsrail

BURAK ÖNDER
EVSİD Kurucu Başkanı/Lux Plastik Genel Müdürü

İsrail ya da Yahudilik üzerine yazı kaleme almak ya da yorum yapmak sıratta yürümek gibidir. Söyleyeceğiniz her kelimenin manipüle edilme ya da yanlış anlaşılma ihtimali olur. Bu yazıları kaleme almamızın en önemli nedeninin ihracatçılarımıza ülkeleri birer pazar olarak tanıtabilmek olduğunu hatırlatarak yazıma başlamak isterim. Benim akranlarımım İsrail denince, toz ve toprak içinde bir yanda sivillere saldıran askerler bir yanda ellerinde sapanlarla onlara taş atan çocuklar gelir aklına. Bu zamanlarda da televizyondaki görüntüler farklı değil galiba. Kafanızdaki bu intibahla bu ülkeye gittiğinizde çok şaşıracağınızı şimdiden söyleyeyim. Hiçbir doğal kaynağı olmayan, topraklarının büyük kısmı çöl ve kurulduğundan bugüne savaş halinde olan İsrail nasıl oluyor da bu kadar gelişebiliyor ve hatta dünyada startup projelerinde nüfusa oranla en fazla yatırım alan ülke oluyor? 

Latin Amerika’dan Avusturalya’ya, Avrupa’dan Afrika’ya dünyanın hangi bölgesine gidersiniz gidin Yahudileri görürsünüz. Yahudiler uzun yıllardır dünyanın dört bir yanına yayılmış şekilde yaşıyorlar. Hemen hemen bulundukları her yerde de ticarette çok aktifler. Kayıtlara göre dünyadaki Yahudi nüfusun yaklaşık %55’i İsrail topraklarının dışında; ABD, Fransa, Kanada, İngiltere, Rusya, Arjantin, Brezilya, Avusturalya ve Güney Afrika’nın da aralarında bulunduğu farklı ülkelerde yaşıyor. Bugün sadece ABD’de yaklaşık 5,7 milyon Yahudi’nin yaşadığı biliniyor. Mesela Los Angeles bölgesine gittiğinizde çok sayıda İran asıllı Yahudi’yi göreceksiniz.

Yıllar içerisinde dünyanın dört bir yanından İsrail’e gelen Yahudiler, yetiştikleri ülkelerden farklı kültürleri getirseler de, kendi aralarında bütünlüğü sağlamayı becerebilmişler. Bu farklı kültürler iç içe geçerek İsrail’de modern toplumun yapısını oluşturmuş. Bana sorarsanız bu özellikleri ülkenin sosyokültürel olarak gelişmesine de önemli katkıda bulunmuş.

İsrail’in demografik yapısına bakacak olursak, 9,5 milyonluk nüfusun %74’ünün Yahudi, %21’inin Araplardan oluştuğunu görebilirsiniz. Bununla birlikte ülkede yalnızca Yahudiler ve Yahudi soyundan olan kişiler İsrail vatandaşı olabiliyor. İsrail'deki Yahudi nüfusunun %73'ü İsrail doğumlu, son yıllarda nüfusu en fazla artan ülkelerden biri olan İsrail çok çocuklu bir yapıya sahip... Tanıdığım İsraillilerin çoğu en az 3 çocuk sahibi. 

Evliliğin temel amacının da Yahudi topluluğunun çoğalmasını sağlamak olduğunu söylüyorlar. Nüfus artışının diğer bir önemli nedeni ise Aliyah Yasası olarak bilinen; Yahudi soyundan gelen kişilerin hiçbir şart aranmadan İsrail vatandaşı olma hakkı. İsrail devleti Aliyah Yasası ile ülkeye gelen vatandaşlara kapsamlı bir destek de sunuyor. İşte bu nedenlerden dolayı İsrail, nüfusu en fazla artan ülkelerin başında geliyor.

Dünyanın tek Yahudi devleti olma özelliğini taşıyan İsrail, yüz ölçümü bakımından Dünyanın en küçük ülkelerinden biri. Yaklaşık Türkiye’nin otuz beşte biri ölçüsünde olan İsrail’in resmi dili İbranice ve Arapça. Resmi para birimi Yeni İsrail Şekel’i ve bugünkü kurla 1 Amerikan Doları yaklaşık 3,6 Şekel ediyor.  

Dünyanın en pahalı şehirlerinin başında gelen ülkenin başkenti Tel Aviv aynı zamanda birçok sektör için de ticaretin merkezi. Diğer önemli şehirleri ise Berşava, Kudüs, Haifa ve Aşkelon. Ülke nüfusunun yaklaşık %40'ı, İsrail'in ticaret ve finans merkezi Tel Aviv bölgesinde yoğunlaşmış. Nüfusun yoğun olduğu diğer şehirlerse, petrokimya ve yüksek teknoloji endüstrileri için önemli bir liman kenti olan Hayfa ve Kudüs.

İsrail bizden vize isteyen ülkeler arasında ancak yeşil pasaportunuz varsa vizeden muafsınız. Türk Hava Yollarının Tel Aviv Ben Gurion Havalimanı’na her gün on uçuşu bulunuyor ve uçuş 2 saat 5 dakika sürüyor. Yerel saat Türkiye ile aynı saat diliminde. Ülkeye girerken ve çıkarken sorgulamalarla karşı karşıya kalabilirsiniz. Özellikle daha önce Arap ülkelerini ziyaret ettiyseniz soruların yoğunluğu artacaktır. Gerilmeyin tüm sorulara sabırla ve kibar şekilde cevap verin.  

İsrail’de hafta sonu resmi tatil günleri Cuma ve Cumartesi, Pazar günü ise haftanın ilk iş günü. Yahudilikte dinlenme ve ibadete ayrılan Şabat günü, Cuma günü gün batımı ile başlar ve Cumartesi gün batımı ile sona erer. Şabat günü çalışmak dini olarak yasaktır, iş yapılmaz ve elektrik kullanılmaz.

Ülkede kadınların da zorunlu askerlik görevi bulunuyor. Zorunlu askerlik erkeklerde 2,5 yıl iken kadınlarda 2 yıl. Üniversiteye başlamadan herkes zorunlu askerlik görevini tamamlamak zorunda. Zorunlu askerlik bittikten sonra da vatandaşlar 42 yaşına kadar yılda bir ay hizmet vermeye devam ediyor. İsrail’de yaşayan Arap asıllı vatandaşlar için ise askerlik zorunlu değil.

İsrail ekonomisi yüksek teknoloji ürünlere yoğunlaşmış

9,7 milyon nüfusu ve dünyanın en küçük ülkelerinden biri olmasına rağmen İsrail, 2023 yılı için tahmin edilen milli geliri ile 196 ülke arasında dünyanın 29. büyük ekonomisi ve 55 bin 536 ABD Doları kişi başına düşen milli geliri ile dünyada 13. sırada yer almakta. 

GSYİH içinde tarım sektörünün %2, sanayi sektörünün %29, hizmetler sektörününse %69 payı bulunmakta. İsrail ekonomisi yüksek teknoloji ürünlere yoğunlaşmış. Bir örnekle açıklamak gerekirse İsrail borsasının en büyük 35 şirketinin 14 tanesi yüksek teknoloji firması. Bunun yanında, 2022 yılında yüksek teknoloji alanındaki girişimlerin değeri yaklaşık 25 milyar dolara ulaşmış. 

Siber güvenlik alanında dünyanın en gelişmiş ülkelerinin başında gelen İsrail’in gayri safi milli hasılasının yaklaşık %15’ini bilişim şirketleri oluşturmakta. Ülke vergi gelirlerinin %25’i de bu firmalardan toplanmakta ve toplam istihdamın %10’u bu sektörde çalışmakta. İsrail ekonomisinin en gelişmiş sektörleri elmas işlemeciliği, bilişim, savunma sanayi, ilaç, sağlık turizmi ve inanç turizmi olarak sayılabilir.  

Yılda yaklaşık 4,5 milyon turisti ağırlayan İsrail’de inanç turizmi çok yaygın. Her yıl Müslümanlar, Hristiyanlar ve dünyadaki Yahudiler tarafından ziyaret edilen Kudüs’te bulunan ve üç semavi din için kutsal kabul edilen mekânlar inanç turizminin gelişmesinin başlıca nedeni. 

İsrail büyük oranda ithalata bağımlı bir ülke

Dış ticaret verilerine baktığımızda, İsrail mal ticaretinde açık veren, hizmetler sektöründeyse fazla veren bir ülke durumunda. İsrail’in dış ticaret hacmi son 20 yılda iki kattan fazla artmış. 2001’de 62 milyar dolar olan hacim, 2021 yılında 150 milyar dolara ulaşmış. İsrail’in ihraç ürünleri katma değeri yüksek ürünlerden oluşmakta. Savunma sanayi, elmas işlemeciliği ve bilişim sektörü önemli ihraç kalemleri. İsrail hizmet gelirlerinde özellikle bilişim, sağlık turizmi ve inanç turizmi sektörlerinde fazla vermekte. Cari denge dış ticaret açığına rağmen fazla vermekte.

İsrail, açık bir ekonomi politikası izleyerek hammadde ihtiyacına en avantajlı şekilde ulaşmak için ekonomik kuruluşlar ve gelişmiş ülkelerle ticaret anlaşmaları imzalamış. İsrail’in bu bağlamda AB, ABD, EFTA (İzlanda, Lihtenştayn, Norveç, İsviçre) ülkeleri, Ürdün, Mısır, Kanada, Meksika ve MERCOSUR ülkeleri (Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paraguay) ile Serbest Ticaret Anlaşmaları bulunmakta. 

İsrail 2021 yılında 60 milyar dolarlık ihracatla dünyada %0,3 pay ile 49. sırada yer almakta. Dış ticaretinin çok büyük kısmını ABD ve AB ülkeleri ile gerçekleştiren İsrail’in en fazla ihracatının da ABD’ye olduğunu görüyoruz. ABD’nin İsrail’in yapmış olduğu ihracattaki payı % 27 iken ikinci sırada olan Çin’in aldığı pay %7. Diğer ihracat pazarlarının payı ise Hindistan %5, İngiltere %4, Hollanda %4, Belçika ve Türkiye %3 olarak sıralanmakta.

İsrail büyük oranda ithalata bağımlı bir ülke. Bunun en büyük nedeni ölçek sorunu ve hammadde kaynaklarının olmaması. Bu yüzden tüketiminin büyük kısmını ithal etmek zorunda kalan İsrail 2021 yılında 90 milyar dolarlık ithalatla dünyadan %0,4 pay alarak 43. sırada yer almış. İsrail’in ithalatına baktığımızda da ilk sırada %18 pay ile Çin, sonrasında %10 ile ABD,  %6 ile Almanya ve Türkiye, %4 ile İtalya bulunmakta.

İsrail yurtdışından doğrudan yabancı yatırımı alan bir ülke. 2021 yılında aldığı 30 milyar dolar ile doğrudan yabancı yatırım çeken ülkeler arasında 13. sırada bulunmakta. 236 milyar dolarlık toplam yabancı sermaye stoku ile de dünyada 31. sırada yer almakta.

İsrail, 2021 yılı insani gelişmişlik endeksine göre dünyada 191 ülke arasında 22. sırada, 2022 yılı ekonomik serbestlik endeksine göre 176 ülke arasında 43. sırada, küresel rekabetçilik açısından 2019 yılı verilerine göre 141 ülke arasında 20. sırada, 2020 verilerine göre iş yapma kolaylığı açısından da dünyada 190 ülke arasında 35. sırada bulunmakta. Aynı zamanda İnsani Gelişme Endeksi’nde Orta Doğu'da birinci sırada olup, basın özgürlüğü endeksinde de 86. sıradadır.

Eğitim, bilim, teknoloji ve startup başarısı 

Sınırlı doğal gaz rezervleri hariç hiçbir yer altı kaynağı olmayan, komşu ülkelerle sorunları olan, topraklarının önemli kısmı tarıma elverişsiz olan İsrail’in kaliteli kalkınma yaratmak için elindeki tek şey inovasyon yani yaratıcılıktı. İnovasyonu yapabilmek için de ellerindeki en önemli enstrümanı eğitimdi. Yapılan bir araştırmaya göre İsrail, dünyada eğitim sistemi en iyi olan beşinci ülke ve OECD tarafından 2017’de yayınlanan rapora göre en eğitimli üçüncü ülke konumunda. 

Eğitime verdikleri önem sayesinde, İsrail kişi başına düşen mühendis sayısı ile birinci sırada yer alıyor. İsrail’in tüm dünyada yayınlanan bilimsel makale oranının tüm dünya nüfusunun oranından hemen hemen on kat daha fazla olduğu söyleniyor. Ayrıca küçük nüfusuna rağmen İsrail, en fazla Nobel ödülü kazanan on ikinci ülke konumunda.

İsrail, gayri safi milli hasılaya göre, bilim ve teknoloji üzerine araştırmaya en fazla pay ayıran ülkelerin başında geliyor. Bugün, bilim ve teknoloji, İsrail'in en gelişmiş sektörlerinden biri. İsrailli bilim insanları tarım, bilgisayar bilimleri, elektronik, genetik, tıp, optik, güneş enerjisi ve daha birçok mühendislik alanının gelişimine katkıda bulunmuş. Yukarıda da söylediğim gibi sanayisinde ve ihracatında yüksek teknolojili ürünler önemli bir pay alıyor. Topraklarının üçte ikisi çöl olmasına rağmen, tarıma elverişli %20’lik alandan büyük oranda verim elde edebiliyor. Gelişmiş tarım teknolojileri sayesinde tarım üretimi son 25 yılda 7 katına kadar çıkmış.

Bütün bu süreçler İsrail’i bugün dünyada startup ulusu olarak tanınmasını sağlıyor. Dünyada kişi başına en fazla startup sayısı İsrail’de ve dünyada en yenilikçi ülke kategorisinde yedinci sırada bulunuyor.

Türkiye – İsrail arasında sanayi ürün ithalatı vergilerden muaf

Ülkemiz ve İsrail arasında serbest ticaret anlaşması bulunduğundan, sanayi ürünleri ithalatı karşılıklı olarak gümrük vergisinden muaf. İsrail ülkemizin dış ticaret fazlası verdiği ülkelerden biri ve Türkiye ile İsrail arasındaki ticaret hacmi, yakın geçmişte yaşanan sıkıntılara rağmen istikrarlı bir şekilde artmaya da devam etmekte.  Benim görebildiğim kadarıyla, tarihsel nedenlerle ülkemizi seviyorlar. “Made in Turkiye’’ markası da tercih edilme sebebi.  

Dış ticaret rakamlarımıza bakacak olursak; 2022 yılında İsrail’e ihracatımız bir önceki yıla göre %11 artmış. İsrail, ihracatımızdaki %2,8 payı ile en fazla ihracat yaptığımız 10. ülke konumunda. İsrail’den ithalatımız ise bir önceki yıla göre %20 artmış. Toplam ithalatımızdaki aldığı %0,67 pay ile 30. Sırada bulunuyor.

Türkiye’nin İsrail’e olan ihracatında ürün gruplarını incelediğimizde; demir ve çelik, motorlu kara taşıtları, plastikler ve mamulleri, elektrikli makine ve cihazlar, demir veya çelikten eşya, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, mücevherci eşyası ve örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarlarını sayabiliriz.

İsrail’den ithal ettiğimiz ürün gruplarına baktığımızda da; mineral yağlar ve yakıtlar, demir ve çelik, plastikler ve mamulleri, makinalar, mekanik cihazlar ve aletleri, organik kimyasallar ve muhtelif kimyasal maddeleri görüyoruz.

İsrail pazarın için bilmeniz gerekenler

Hep söylemeye çalışıyorum, bir pazara yaklaşırken o pazarın kültünü de iyi bilmemiz gerekir. İsrail’de dinin sosyal hayata ve ticarete etkileri çok yoğun. Göreceksiniz ki öyle herkes çok dindar Yahudi değil. Ama siz yine de temkinli olun. İsrail’e seyahat yapacaksanız ya da ihracat yapmak istiyorsanız Şabat ve koşer kavramını iyi bilmelisiniz. Cuma günü güneş batarken başlayan ve Cumartesi güneş battığında sona eren Şabat sırasında İsrailliler çalışmamakta ve iş konuşmamakta. Cuma öğleden itibaren iş yerleri kapanmakta. Hatta dindar Yahudiler, bu süre içerisinde ateş yakmamakta; araç, telefon veya elektrik kullanmamakta. Ülkede dini bayramlar da benzer şekilde yaşanmakta.

Koşer ise, İslam dinindeki "helal" kavramı ile hemen hemen aynı manaya geliyor. Aslen gıdaların dini kurallara uygun olması şartı olarak tanımlanabilir. Özellikle et ürünlerinde katı kurallar bulunmakta. Gıda ürünleri ihracatçısı firmaların bu belgeyi almadan İsrail’e ihracat yapması güçtür.

İthalat yapanların çok büyük kısmı İngilizce bildikleri için, büyük ihtimal tercümana ihtiyaç duymayacaksınız. Gitmeden önce randevularınızı almakta ve zaman kavramına dikkat etmekte fayda var.  Muhataplarınızla siyaset ya da din konuları konuşmaktan uzak durmanızı da ayrıca tavsiye ederim.

İsrailliler hediye vermeyi de almayı da severler. Koşer nedeniyle gıda maddesi hediye vermemeniz daha doğru olabilir. Eğer muhatabınızı yemeğe davet edecekseniz, muhakkak koşer konusunda hassas olup olmadıklarını uygun bir dille öncesinde sorun. Karşınızdaki muhatabınız kadınsa kendisi tokalaşmak için el vermeden elinizi uzatmamanızı tavsiye ederim. 

İsrail’e bir ihracat pazarı olarak bakacak olursak, hem geleneksel pazarın, hem modern kanalın, hem de online alışveriş kanalında potansiyel olduğunu söyleyebiliriz. Geleneksel pazarda daha çok distribütörler vasıtasıyla çalışılsa da, modern kanalda hem direk olarak hem de distribütörlerle çalışma imkanı mevcut.  İsrail’de tüketim ürünlerinin toplam satışlarının %74’ünü süpermarket zincirlerinin yaptığını söylemem gerek.

Online alışverişe bakacak olursak, İsrailli tüketicilerin online alışverişe oldukça ilgi gösterdiği söyleniyor. İsrail İnternet Derneği'ne göre İsraillilerin %75'i online alışveriş yapmakta. Bu durum İsrailli tüketicileri dünyanın en çok çevrimiçi alışverişi kullanan tüketicileri yapmakta. E-ticaret satışları 2022 yılında %24 artarken 2022-25 döneminde de her yıl ortalama %10 büyümesi beklenmekte.

Neler yapılabilir?

1- Tüm çalışmanın ilk ayağı tabi ki ihracatçı birlikleri tarafından hazırlanması gereken ülke ve sektör raporları. Hem İsrail geneli hem de alt sektörler bazında pazarın trendlerini, alışkanlıklarını, potansiyeli, mevcut rakipleri ile alakalı pazar araştırma raporlarının hazırlaması ve firmalarla paylaşması önemli. Sadece masa başında istatistikler değil pazarın yerinde incelenmesi gerekiyor.

2-  Nitelikli ve uzun dönemli bir ihracat için ihracat yapılacak olan ülkenin kültürünün, tarihinin ve genel yapısının bilinmesi en temel hususlardan biri olacaktır. Hazırlanacak olan raporlarda bu bilgilere de yer verilmelidir.

3- İsrail’de ihracatımızı artırabileceğimiz satış kanalları modern pazar ve online alışveriş yerleridir. Bu firmaları B2B’lere getirmek çok kolay bir iş değil. Bu tarz büyük firmaların TİM’in özel satın alma programı kapsamında ülkeye davet edilmesi ve ihracatçılar ile buluşturulması sağlanabilir. 

4- İsrail ile sürdürülebilir iş birliği yapmak istiyorsanız muhakkak fiziki ziyaret yapmanız gerekiyor, fiziki ziyaretten sonra da sıkı bir takip önemli.