Seçim süreçlerinin değişmez beklentisi: Sürdürülebilirlik & Güvenilirlik

**Bir seçimin sürdürülebilir ve güvenilir olarak gerçekleştirilmesi için seçimle doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili tüm süreçler bütünsel olarak ele alınmalı.

** Doğru bir seçmen kaydı envanterine sahip olmak, bütüncül bir seçim sürecinin içerisinde yer alan tüm vatandaşların seçmen haklarının korunması için hayati önem taşıyan ilk adımdır. Vatandaşların oy kullanma hakkının sağlanması ve dolandırıcılığın ortadan kaldırılması seçimi yönetmek ile sorumlu üst kurulların temel görevidir.

** Afet bölgelerinde yaşanan yüksek ölüm ve yoğun iç göç oranı seçim öncesi sahtekârlığı daha elverişli hale getirebilir. Bu bölgelerde ikamet eden toplam 8 milyon 993 bin 349 seçmenin 96 milletvekili seçeceğini ve toplam seçmen oranının %14.7’lik dilimini kapsadığını göz önünde bulundurduğumuzda konunun önemini daha net anlayabiliriz.

Uğur Özker

Araştırmacı-Yazar

Türkiye bir yandan seçimlere doğru hızla yaklaşırken diğer yandan cumhuriyetin ikinci yüzyılına girmenin heyecanını yaşıyor. Kolay değil, koskoca 100 yıl geride bırakılmış, 66 farklı hükümet kurulmuş, 30 farklı Meclis Başkanı(1), 27 farklı başbakan(2)  ve 12 farklı cumhurbaşkanı(3) görev yapmış bu süre içerisinde. 13. Cumhurbaşkanı’nı ve 28. Yasama dönemi TBMM vekillerini seçeceğimiz bu seçim sürecinde eskiden beri hayatımızda olan bazı alışkanlıkları tartışıyoruz bugünlerde. Oy kullananlar için parmak boyasının tekrar kullanılması tartışmaları, 1 metrelik uzunluğu ile rekor büyüklükteki oy pusulası, yaşadığımız deprem felaketi sebebiyle özellikle deprem bölgesindeki vatandaşlarımızın seçmen kayıtlarının akıbeti ilk akıllara gelenler. Geleneksel, hataya açık bu tarz seçim alışkanlıkları günümüz trendleri ile kıyaslanır hale geldiğinden beri; seçim güvenliği, dezenformasyon, yalan haber kaynakları günden güne büyüyen bir sorun olarak karşımıza çıkıyor. Peki ya, diğer ülkelerde seçim süreçleri nasıl yönetiliyor? Geleneksel yöntemler yerine hangi alternatifler kullanılıyor?

Bütünlük algısı

Harvard Üniversitesi tarafından yayınlanan “Seçim Bütünlüğü Algısı’na(4)” göre, bir seçimin sürdürülebilir ve güvenilir olarak gerçekleştirilmesi için seçimle doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili tüm süreçler bütünsel olarak ele alınmalıdır. Bu yaklaşıma göre; Seçim bütünlüğü algısı en yüksek ülkeler olarak Finlandiya, Danimarka, İsveç, Norveç ve Estonya zirvede dikkat çekiyor. Türkiye ise, ‘düşük’ olarak sınıflandırılan endeks skoru ile son sıradaki 2 ülkeden biri olarak bu alanda reforma ihtiyaç duyuyor.

Bütünlüğe giden ilk adım: Seçmen kayıtlarının yönetimi

Doğru bir seçmen kaydı envanterine sahip olmak, bütüncül bir seçim sürecinin içerisinde yer alan tüm vatandaşların seçmen haklarının korunması için hayati önem taşıyan ilk adımdır. Vatandaşların oy kullanma hakkının sağlanması ve dolandırıcılığın ortadan kaldırılması seçimi yönetmek ile sorumlu üst kurulların temel görevidir. Çoğu OECD ülkesi seçmen kayıtlarını hazırlamak ve yönetmek için dijital teknolojilere başvurur. Bir seçim listesi oluşturmak için nüfus kayıtlarının bulunduğu güncel veritabanlarından bilgileri alırlar. Bu hem pratik hem de ucuz ve güvenilir bir yöntemdir. Geleneksel kâğıda dayalı seçmen kayıtlarını güncellemenin ve çapraz kontrolünü yapmanın zorluğu ise, ölen seçmenler veya aynı kişinin mükerrer kaydının kullanımı dahil olmak üzere seçim dolandırıcılığının önünü açar. Türkiye’de deprem felaketi sebebiyle afet bölgesi ilan edilen 11 il için sahtekârlığın önüne geçilmesi oldukça önemlidir. Afet bölgelerinde yaşanan yüksek ölüm ve yoğun iç göç oranı seçim öncesi sahtekârlığı daha elverişli hale getirebilir. Bu bölgelerde ikamet eden toplam 8 milyon 993 bin 349 seçmenin 96 milletvekili seçeceğini ve toplam seçmen oranının %14.7’lik dilimini kapsadığını göz önünde bulundurduğumuzda konunun önemini daha net anlayabiliriz. Ayrıca vatandaşların kimlik kartlarının olmadığı ya da eski olduğu durumlarda doğru seçmen kayıtları oluşturmak zordur. Türkiye’de son verilere göre çoğunluğunu yaşlı seçmenlerin oluşturduğu %20’ye yakın bir nüfus hala çipsiz ve eski tip kimlik kartı kullanıyor. Pek çok OECD ülkesi güvenilir kimlik belgesinin olmadığı ya da seçmen kaydının şüpheli olduğu durumlarda sahtekârlık yaşanmasını önlemek için son yıllarda parmak izi veya iris taraması gibi biyometrik verileri kullanarak sahtekârlığı minimum seviyede tutuyor. Mürekkep ile karşılaştırıldığında, biyometrik tanımlama çok daha güvenli ve sahtekârlığı önlemenin en ideal yoludur. Tercihini aksi yönde kullanan pek çok ülke için seçmen sahtekârlığı (örneğin, uygulamanın yaygın olduğu Rusya'da) hala ciddi bir sorundur ve ‘Carousel Voting’ olarak bilinir(5) .

Bütünlük yolunda stres testi: Seçim günü & oy kullanımı

Oylama günü seçim sürecinin en sancılı ve gergin günüdür. Oylama esnasında hesapta olmayan aksilik ya da problemler tüm ülkelerde görülebiliyor. En basit örneği; Yaşlı ya da yeterli eğitim seviyesine sahip olmayan seçmenler oy pusulalarını okuyamadığında, geçersiz oylar ciddi sorun yaratır. Hindistan'da (2018 Dünya Bankası verilerine göre yetişkinlerin %26'sının okuma yazma bilmediği(6)), oylama sırasında yapılan hatalar nedeniyle daha önce çok sayıda oy pusulası iptal edildi. Kullanıcı dostu (Okuryazarlığa ihtiyaç duymadan görsel ara yüzler sağlayan) elektronik oylama makineleri (EVM) 2003 yılında piyasaya sürülerek bu sorun ortadan kaldırıldı. Ayrıca, oy verme makineleri Hindistan’daki seçimlerde dakikada en fazla beş oy kaydetmeye programlanmıştır, bu sayede toplu oy kullanımı gibi sahtekârlıkların da önüne geçilebiliyor, çünkü makineler yanlış ellere geçse bile doldurma pratik olmayacak kadar uzun sürüyor. Elektronik oylama makineleri engelli seçmenler için de daha uygundur. Daha gelişmiş ülkelerde, görme engelli seçmenler bir ses arabirimi kullanabilirken, uzuvları felç olanlarda benzer yöntemler ile oy kullanabilir.

Elektronik oylama makinelerini destekleyici fakat bağımsız olarak ta kullanılabilen bir başka modern alternatif de çevrimiçi oylama yöntemidir. Çevrimiçi oylama, genellikle seçmen katılımını ve güvenliğini artırmanın bir yolu olarak kabul edilir ve internet aracılığıyla mobil cihazlar ve bilgisayarlar kullanılarak mesafe tanımaksızın uygulanabilir. Estonya’da çevrimiçi oylama 2005 yerel seçimlerinden beri tüm seçimlerde alternatif bir yöntem olarak uygulanıyor. 2019 yılında yapılan son parlamento seçimlerinde seçime katılan seçmenlerin %43,8’i oylarını çevrimiçi olarak kullanmıştır(7). Dr. Steve Kremer'e göre ise(8), bilgisayar bilimcilerinin onu kalem ve kâğıda geçerli bir alternatif haline getirmeden önce kat etmeleri gereken çok yol var ve henüz çok erken. Bu sebeple genel bir çevrimiçi kullanıma geçmek yerine kademeli ya da bölgesel olarak bunu uygulamak çok daha sağlıklı olacaktır. Örneğin; Sandıklara erişmekte sorun yaşayan yaşlı, engelli ve yurt dışında yaşayan seçmenler için imkân sağlanabilir ya da güvenli bölge olarak ilan edilebilecek pilot bölgeler seçilerek kontrollü bir dönüşüm test edilebilir. Ayrıca; kullanan diğer ülkelerin yaptığı gibi, alternatif bir yöntem olarak değerlendirmek yerine destekleyici ve hibrit bir model olarak düşünmek bu aşamada çok daha sağlıklı olacaktır. AB ülkelerinde Estonya dışında benzer hibrit oylama modellerini Fransa, Belçika ve Bulgaristan’da çeşitli seçim süreçlerinde aktif olarak kullanıyor(9).

Bütünlükte son viraj: Oy sayımı

Bütünlüğü sağlayan bir seçim sürecinde; seçim öncesi seçmen kayıtlarının yönetilmesi, seçim sırasında sağlıklı bir oylama sürecinin yürütülmesi ile iki büyük adımı başarı ile tamamlayan bir toplumun ilk iki süreçte verdiği emeklerin boşa gitmemesi için son aşamada oy sayımını da aynı hassasiyetle tamamlaması gerekir. Bu gibi bütünlük gerektiren çalışmalarda tek yanlış bütün doğruları götürür. Teknoloji daha hızlı oy sayımı konusunda son zamanlarda büyük avantaj sağlıyor. Hindistan'da son iki genel seçimden beri EVM + VVPAT birlikte kullanılıyor ve oylama sonuçları tarafsız bir yetkili merkez tarafından sayılıyor, bu seçim bölgesi başına iki ile üç saat arasında sürüyor(10). Özellikle dünyanın en kalabalık 2 ülkesinden biri için yapılan seçim sonrası kontrolleri, kâğıt oyların kullanıldığı dönemlerde günler alıyordu. Ayrıca, sürecin tek bir merkezde EVM desteği ile yapılması insan hatasını azaltır ve daha az risk anlamına gelir. Bu aşamada en hassas süreçler ise sonuçların iletilmesi, çizelgelenmesi ve oy sayımı sonuçlarının gönderilmesi süreçleridir. Kâğıt tabanlı süreçlerle, sonuçların toplanması ve hesaplanması ülke çapındaki binlerce oy kullanma merkezi genellikle sürecin en yavaş kısmıdır; dijital ile teknolojisi, sonuçlar elektronik olarak iletilebilir ve bilgisayarda toplanarak, en azından ön sonuçların hızlı bir şekilde duyurulmasına olanak sağlar. (çoğu ülke ayrıca nihai sonuç onaylanmadan önce kâğıt üzerinde kontroller gerçekleştirir).

Elektronik seçim standartları ve tavsiyeler

Elektronik oylama ve teknolojilerinin kendine özgü özellikleri henüz mevcut değil. Ancak, Avrupa Konseyi'nin e-oylama standartları hakkındaki tavsiyesi (2004'te kabul edildi, 2017'de güncellendi) yararlı bir referanstır(11). Özetle Avrupa Konseyi elektronik oylama ve teknolojileri konusunda aşağıdaki önemli tavsiyeleri sunuyor;

- Seçmenler güvenilir bir şekilde tespit edilmeli ve tüm seçmen verileri doğrulanabilir olarak seçim öncesinde hazır bulundurulmalıdır.

- Seçmenler tarafından kullanılacak uygulama ve ortamların arayüzleri, tüm seçmenler için anlaşılması ve kullanılması kolay olmalıdır.

- Seçmenler, kullanmadan önce oylarını onaylama şansına sahip olmalıdır.

- Seçmenler, oylarını kullandıktan sonra doğru bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını kontrol edebilmelidir.

- Oylama anonim olmalıdır.

- Oylamanın tüm yönleri tamamen şeffaf olmalıdır.

- Elektronik oylama sistemleri bağımsız bir kuruluş tarafından test edilmeli, onaylanmalı ve denetlenmelidir. 

Daha ucuz & Az işgücü

Dijitalleşme birden fazla maliyet gerektirir; Ekipman satın alma, personel eğitimi, yazılım lisans maliyetleri, gelişen siber tehditlere karşı savunma yöntemlerini öncelikli maliyetler olarak sıralayabiliriz. Tüm bu ek maliyetlere rağmen, dijital teknoloji gelişmekte olan ülkeler için değerli bir yatırım olacaktır.

Estonya yerel, genel ve AB seçimleri olmak üzere bunu her ölçekte seçim için kullanan tek AB ülkesidir(12). Estonya gibi internet üzerinden oylamanın denendiği ülkelerde, geleneksel oylamanın yerini almaktan ziyade bir alternatif ve hibrit bir çözüm olarak sunuluyor. Bu nedenle oylama sistemleri, oy kullanma merkezi işletme maliyetlerine ek olacaktır. Fakat yine de, bu ek maliyetler kolayca dengelenebilir; eğer yeterli sayıda kişi çevrimiçi oy kullanırsa, oylamada daha az personele ihtiyaç duyulur. 2007'de Estonya'nın ulusal seçim komitesi, sadece 400 bin Euro yatırım maliyeti ile dört yılda çevrimiçi oylamayı geliştirerek kullanıma aldı. Geçen süre içerisinde 2017'ye kadar çevrimiçi oylamanın 11 bin iş günü kazandırdığı ve bu nedenle net maliyet tasarrufları sağladığına dikkat çekiliyor(13) . Buna ek olarak, Türkiye’de son seçimlerde kullanılacak oy pusulasının seçmen başına 1 metre uzunluğunda olduğunu göz önünde bulundurduğumuzda, oy pusulalarının üretim ve lojistik süreçlerinden de hatırı sayılır bir tasarruf saylayabileceğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Elektronik seçim süreçlerine karşı en büyük çekinge: Doğrulanabilirlik & Denetlenebilirlik

Bir oylamanın tek kaydı dijital olduğunda, siber saldırılar nedeniyle geri alınamayacak şekilde kaybolma riski vardır. Örneğin; dijital kayıtlar ile yapılan 2008 Kaliforniya seçimlerinde bir yazılım hatası yüzünden 197 oy silindi(14). Bu nedenle fiziksel bir kayıt sağlayan yedekleme sistemleri sayesinde, dijital olarak kaydedilen sonucun yararlı olduğuna dair şüpheler olduğunda sonuçlar kontrol edilebilir. Kâğıt oylama kayıtları, oylamadan sonra oylama makineleri tarafından oluşturulan bir çıktı şeklini alabilir (seçmen tarafından doğrulanabilir bir kâğıt denetim izi, VVPAT olarak bilinir). Bu nedenle elektronik oylama sistemlerinde VVPAT'ler Avrupa Konseyi tarafından güçlü şekilde tavsiye edilir(15). Elektronik oylama sistemlerinde güvenilirlik ve sorunsuz kullanım için nihai hedef, VVPAT destekli uçtan uca doğrulanabilir bir oylama (E2EVV) sistemi olmalıdır. Bu tür sistemler, seçmenlerin yalnızca oylarının doğru olduğunu doğrulamasını sağlayarak seçim sahtekârlığını ortadan kaldırabilir. Örneğin; Massachusetts Teknoloji Enstitüsü tarafından geliştirilen Scantegrity de, bu sorunu önlemek için geliştirilen bir başka alternatif yaklaşımdır; Bu uygulamada da genel mantık, seçmenlerin isterlerse eve götürmelerine izin verilen oylama makineleri tarafından rastgele üretilmiş kodlar üzerine kuruludur. Seçmenler sağlanan bu kodları kullanarak oylarının doğru kaydedildiğini çevrimiçi olarak istedikleri zaman kontrol edebilirler. Seçmenlerin yalnızca %2'sinin bile bu yöntemleri kullanarak oyunu doğrulama fırsatından yararlandığında, sahtekârlık girişimlerini engellemek için yeterli olacağı belirtiliyor(16).

--KAYNAKLAR---

(1)  TBMM, Meclis Başkanları, https://www.tbmm.gov.tr/baskan/meclis-baskanlari 

(2) Wikipedia, Başbakanlar Listesi, https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_ba%C5%9Fbakanlar%C4%B1_listesi 

(3)  Wikipedia, Cumhurbaşkanları Listesi, https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_cumhurba%C5%9Fkanlar%C4%B1_listesi 

(4)  Harvard University Dataverse, Perceptions of Electoral Integrity 8.5, https://dataverse.harvard.edu/dataset.xhtml?persistentId=doi:10.7910/DVN/KMZIU4 

 (5) Medium, Voter Fraud in Russia, https://medium.com/dfrlab/electionwatch-voter-fraud-in-russia-4a0dc75c4fa8, 19.03.2018

(6) World Bank, Literacy Rate, Adult Total – India, https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS?locations=IN&view=map, 24.10.2022

(7) Valimised, Statistics About Internet Voting in Estonia, https://www.valimised.ee/en/archive/statistics-about-internet-voting-estonia 

(8)  European Commission, Online Voting isn’t Ready for high-stakes elections yet, https://ec.europa.eu/research-and-innovation/en/horizon-magazine/online-voting-isnt-ready-high-stakes-elections, 01.04.2019

(9) Institute for Democracy and Electoral Assistance, Is E-Voting Currently Used in Any Elections with EMB Participation ?, https://www.idea.int/data-tools/question-view/742 

(10) PRS Legislative Research, How votes are counted in India elections ?, https://prsindia.org/theprsblog/how-votes-are-counted-in-indian-elections, 22.05.2019

(11) European Counsil, Recommendations for i-Voting Standards , https://rm.coe.int/0900001680726f6f, 14.06.2017

(12) European Parliament, Digital Technology in Elections, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2018/625178/EPRS_BRI(2018)625178_EN.pdf, s: 12, 01.09.2018

(13) E-Estonia, E-Democracy, https://e-estonia.com/solutions/e-governance/e-democracy/ 

(14) Wired.com, Serious Error in Diebold Voting Software Caused Lost Ballots in California County, https://www.wired.com/2008/12/unique-election/ 

(15) European Council, Recommendations of Electronic Voting Standards, https://rm.coe.int/1680726c0b

(16) Massachusetts Institute of Technology, Scantegrity II: End-to-End Verifiability by Voters of Optical Scan Elections Through Confirmation Codes, https://people.csail.mit.edu/rivest/pubs/CCCEx09.pdf