Orta Asya’nın en zengin ülkesi Kazakistan

Burak ÖNDER
EVSİD Kurucu Başkanı/Lux Plastik Genel Müdürü

Petrol, doğalgaz, altın, uranyum, kömür gibi zengin yer altı kaynakları ile Türk dünyasının en zengin ülkelerinin başında gelen Kazakistan, 2.724.900 km2 yüzölçümü ile Türkiye’nin 3,5 katı büyüklüğünde ve yüzölçümü açısından dünyanın dokuzuncu en büyük ülkesi konumunda. 1991 yılına kadar 71 yıl boyunca Sovyetler Birliği’nin bir parçası olan Kazakistan, 16 Aralık 1991’de bağımsızlığını ilan ederken Türkiye ise Kazakistan’ın bağımsızlığını aynı gün tanıyan ilk ülke.

Demografik yapısını incelediğimizde, Kazakistan’ın yaklaşık 19 milyon nüfusa sahip olduğunu görüyoruz. Ülkede nüfus yoğunluğuna baktığımızda homojen bir dağılımdan söz etmek mümkün değil. Nüfus yoğunluğunun ülkenin Kuzey ve Güney Doğu’sunda olduğunu ve ülkenin orta ve Batı bölgelerinde ise nüfusun seyrek olduğunu görüyoruz. Ülke nüfusunun az olmasının nedeninin göçler olduğu söyleniyor. Uzun yıllar doğal nüfus artış hızı, ülkenin dışarı verdiği göçe yetişememiş. 1989-1999 yılları arasında 1,5 milyon kişi Kazakistan dışına göç etmiş. Bunların çoğu, Rusya’ya göç eden etnik Ruslarmış; etnik Alman nüfusunun da yarısı Almanya’ya gitmiş. 2000 yılından bu yana gerçekleşen güçlü ekonomik büyüme ülkeden göç eğilimini tersine çevirmiş ve 2004 yılında net göç ilk kez pozitife dönmüş. 

İki farklı zaman dilimine sahip

Türk Hava Yolları’nın Almatı, Astana, Aktav ve Türkistan’a direk uçuşları bulunuyor. İstanbul-Almatı uçuşu yaklaşık 5 saat 10 dakika sürüyor. İki farklı zaman dilimine sahip Kazakistan’ın batısı ile 2, doğusu ile 3 saat zaman farkımız var. Kazakistan’a giriş yaparken Türk vatandaşlarından vize istenmiyor. Ülkenin para birimi Kazakistan Tengesi ve Nisan 2023 itibarıyla 1 Amerikan Doları yaklaşık 440 Kazakistan Tengesine eşit. 

Araba kiralamanız durumunda az da olsa alkol almamanızı önenirim. Alkollü araç kullanım konusunda yüksek hassasiyet var. Bazı restoranların ücret karşılığı alkol alan misafirlerini araçlarıyla birlikte eve bırakma hizmetinin olduğu söyleniyor. Güvenli bir ülke. Fakat taksiye binerseniz dikkat edin, fazla para almak için her şeyi yapıyorlar. Resmi dili Kazakça ve Rusça olan ülkede Rusçanın Kazakçadan daha fazla kullanıldığı söyleniyor. Ülkenin resmi dini yok; nüfusun yaklaşık %70’i Müslüman, %28’i Hristiyan, geri kalanı ise farklı dinlere mensup ya da hiçbir dine mensup olmayanlardan oluşuyor.

Almatı, ülkenin en büyük, en kalabalık şehri ve ilk başkent. Bir yönü ile İstanbul gibi düşünebilirsiniz. 1998 yılında ise başkent Almatı’dan Astana’ya taşınmış. 2019 yılında Astana ismi ülkeye katkılarından dolayı ilk Cumhurbaşkanı olan Nursultan Nazarbayev’in ismini alarak Nur-Sultan adını alsa da 2022 yılında tekrardan Astana olarak değiştirilmiş. 

Dünyada önemli dört yer altı kaynağına sahip

Kazakistan, Müslüman çoğunluklu ülkelerin ve Türk devletlerinin arasında doğal kaynaklar bakımından en zengini konumunda. Dünyada önemli dört yer altı kaynağı olan petrol, doğalgaz, altın ve uranyum kaynaklarının hepsine sahip. Ülkenin ana gelir kaynağı yer altı kaynaklarının ihracatına dayanıyor diyebiliriz.

Petrol ve doğalgaz rezervleri yönünden zengin ülkenin petrol rezervleri doğalgaz rezervlerine göre daha fazla ve eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Rusya’dan sonra ikinci büyük petrol üreticisi, bu nedenle ülke ekonomisi büyük ölçüde petrol ihracatı gelirlerine dayalı.

Yaklaşık olarak dünya petrol rezervlerinin %2,9’una ve dünya doğalgaz rezervlerinin %1’ine sahip olan Kazakistan ayrıca dünya kömür rezervinin de %3,9’unu elinde bulundurmaktadır. Altın ve uranyum rezervleri bakımından da zengin bir ülke olan Kazakistan’da, dünya genelinde kromun %26’sı, altının %20’si, uranyumun %17’si ve demirin %10’u çıkartılmaktadır.

Kazakistan ekonomisin katalizörü petrol

Kazakistan Orta Asya’nın en güçlü ekonomisine sahip, yer altı kaynaklarının zenginliğinden de anlaşılacağı üzere, Kazakistan ekonomisin katalizörü petrol, doğal gaz ve madencilik sektörü. Bir örnek ile açıklamak gerekirse; petrol ve gazdan gelen gelir GSYİH’nin üçte birinden fazlasını oluşturmakta.

Ülkede sektörel ve ekonomik çeşitliliğin sağlanması ve özellikle sanayi alt yapısının oluşması için çeşitli politikalar izlenmiş olmasına rağmen, çok başarılı olduğu söylenemez. Böylesine büyük ve geniş bir coğrafyada, böylesine önemli enerji ve yer altı kaynakları olmasına rağmen bir ülkede sanayi neden güçlenmez? Nedenlerinden biri lojistik, geçen haftaki yazımda söylediğim gibi lojistik altyapınız, verimliliğiniz, maliyetleriniz iyi olmazsa bırakın ihracatı üretimi bile yapamazsınız. 

Rusya, Kazakistan'ın en büyük pazarı

Sanayi sektörü çok gelişmese de tarım sektörü ülke ekonomisi için önemli. Kazakistan topraklarının yaklaşık %75’i tarıma uygun ve kişi başına düşen ekilebilir arazi bakımından dünya sıralamasında ikinci sırada yer almakta. Bunun yanında Kazakistan, 70'den fazla ülkeye ihracat yapan dünyanın en büyük 10 tahıl ihracatçısından biri konumunda. 2004 yılından bu yana da net bir tarım ürünleri ihracatçısı haline gelmiş. Kısa bir not; 2021 yılından itibaren Kazakistan’da yabancı uyruklu vatandaşlara ve yabancı kuruluşlara tarım arazilerinin satılması ve kiralanması yasaklanmış.

Şu anda Kazak iş dünyası için en büyük endişe Rusya-Ukrayna savaşından dolayı Rusya’ya uygulanan yaptırımlar. Kazakistan ekonomisi Rusya ile çok yakından ilişkili ve iki ülkenin ticaret hacmi 18 milyar ABD Doları üzerinde. 

Kazakistan dış ticaretini incelediğimizde dış ticaret fazlası verdiğini görüyoruz. İhracatında başlıca partnerleri; Çin, Rusya, Almanya, İngiltere ve Özbekistan ve başlıca ihraç kalemleri; ham petrol, altın, bakır olarak sayılabilir.

Ülkenin ithalatında en büyük partnerleri ise Rusya, Çin, Almanya, Türkiye ve Özbekistan olarak sıralanmakta. İthalatında başlıca kalemlerse; otomobiller, ilaçlar, telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye mahsus diğer cihazlar; otomatik bilgi işlem makinaları bunlara ait birimler, manyetik veya optik okuyucular, verileri koda dönüştüren ve işleyen makinalar ve dış tabanı ve yüzü kauçuk veya plastik maddeden olan diğer ayakkabılar olarak sıralanmakta. 

Hem navlun ücreti hem de gümrük vergisi yönünden avantajlı

Kazakistan dış ticaret açığı verdiğimiz ülkelerden biri. 2021 yılı verilerine göre İki ülkenin ticaret hacmi yaklaşık 2,8 milyar dolara ulaşmış durumda. Kazakistan’a olan ihracatımız 1,3 milyar dolar iken başlıca ihraç kalemlerimiz; ilaçlar, hazır giyim ürünleri, makineler, mobilya ve aydınlatma cihazları olarak sıralanmakta.

2021 verilerine göre Kazakistan’dan ithalatımız ise 1,6 milyar dolar civarında gerçekleşmiş. Kazakistan’dan ithal ettiğimiz ürünlere baktığımızda da rafine edilmemiş ham bakır, işlenmemiş alüminyum, petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar; taşkömürü; taşkömüründen elde edilen briketler, topak vb. katı yakıtlar ve pamuk öne çıkmakta. 

Ülkemiz ile Kazakistan arasında ortak tarihi, kültürel ve manevi bağlar bulunmasına ve iyi ilerleyen politik ilişkilerimize rağmen hali hazırda Kazakistan ile serbest ticaret anlaşmamızın olmayışı özellikle Rus ürünlerini hem navlun ücreti hem de gümrük vergisi yönünden Türk ürünlerine karşı avantajlı duruma getirmekte. 

Lojistik ve vergi avantajları özellikle Kazakistan gibi büyük bir coğrafyaya sahip bir ülke için çok önemli. Mutfak eşyaları ürün grubu için, ülkemizi ve Kazakistan pazarındaki rakiplerimizi inceleyecek olursak;

Çin’den ithal edilen ürünler için navlun masrafı 9 Bin dolar ve navlun süresi yaklaşık otuz gün. Çin ürünleri için %12 KDV ve %10 gümrük vergisi uygulanmakta.

İran’dan ithal edilen ürünler için ise navlun masrafı 8 Bin dolar ve navlun süresi yaklaşık üç hafta. Çin ürünlerinde olduğu gibi İran menşeli ürünler için de %12 KDV ve %10 gümrük vergisi uygulanmakta.

Rusya’dan ithal edilen ürünler için navlun masrafı 2 bin 300 dolar ve navlun süresi yaklaşık bir hafta. Rusya ile serbest ticaret anlaşması olduğundan Rus ürünlerine gümrük vergisi uygulanmamakta. Hem nakliye süresi hem de vergisel açıdan Rusya büyük avantaja sahip.

Ülkemizden ithal edilen ürünler için ise navlun masrafı 8-9 bin dolar seviyesinde ve navlun süresi yaklaşık 2 hafta. Çin ve İran ürünlerinde olduğu gibi Türk ürünleri için de %12 KDV ve %10 gümrük vergisi uygulanmakta.

Pazarın özellikleri

Her geçen gün büyüyen orta sınıf, artan gelir ve refah düzeyi Kazakistan pazarının öne çıkan özelliklerinden. Geleneksel pazarın hala büyük olduğu fakat modern pazarın ve e-ticaretin her geçen gün büyüdüğü bir pazar olarak özetleyebiliriz. Alt-orta gelir grubuna hitap eden geleneksel pazarda yoğun bir rekabet olduğunu gördüm. Çin, Rus ve İran menşeli ürünler de pazarda oldukça fazlaydı. Baraholka pazarı, Kazakistan pazarını anlayabilmek için görmeniz gereken bir açık pazar yeri. Gittiğinizde mutlaka ziyaret etmenizi öneririm.

Modern kanala ürünlerinizi vermek istiyorsanız da direk çalışmak yerine yerel dağıtıcılarla çalışabilirsiniz.

Türk ürünlerinin algısı Çin, Rus ve İran ürünlerinden çok daha iyi konumda. Bu nedenledir ki lojistik ve vergisel dezavantajlarımıza rağmen Kazakistan ile ticarette önemli bir potansiyel bulunuyor. 

Ziyaretiniz öncesinde muhakkak randevularınızı alın ve görüşmelere Rusça bilen bir tercümanla katılın. Randevu saatleri konusunda çok titiz olmasalar da siz yine de zaman kavramına dikkat etmeye çalışın. Yanınızda küçük hediyeler getirmeniz de iyi olabilir. 

Ne yapmalı?

1- Öncelikle ihracatçı birliklerinin kendi alt sektörleri için pazarın trendlerini, alışkanlıklarını, potansiyeli, mevcut rakipleri ile alakalı pazar araştırma raporlarını hazırlaması ve firmalarla paylaşması önemli. Kazakistan pazarı hakkında ne kadar çok bilgimiz olursa pazara girişimiz o denli başarılı olacaktır. Sadece masa başında istatistikler değil pazarın yerinde incelenmesi de önemli tabi.

2- Ülkede nitelikli iyi bir fuar olmadığından özellikle ihracatçı birlikleri ve sektörel derneklere önemli sorumluluklar düşüyor. Nitelikli ve büyük ölçekli sektörel heyetlerin düzenlenmesi bu süreçte çok önemli.

3- Firmalarımızın bireysel olarak da Kazakistan’a ziyaretler gerçekleştirmesi ve pazarı yerinde görmesi önemli. Ne kadar çok firmamız Kazakistan pazarını ziyaret ederse ilişkilerimiz o ölçüde artacaktır.

4- Kazakistan’da bulunan market zincirleri özel nitelikli satın alma heyeti kapsamında ülkemiz ihracatçıları bir araya getirilmeli ve Kazakistanlı büyük ithalatçılar Türkiye’deki fuarlara davet edilmeli. Bunun için özel çaba gösterebiliriz.

50’den fazla millet yaşıyor

Nüfusun etnik yapısına baktığımızda ülkede Kazakların haricinde Ruslar (%18), Özbekler (%3,3), Uygurlar (%1,5), Ukraynalılar (%1,3), Tatarlar (%1), Almanlar (%1), Çekler, Koreliler, Beyaz Ruslar, Dunganlar, Çeçenler, Ahıska Türkleri, Litvanlar, Ermeniler, Yunanlar olmak üzere 50’den fazla milletten insanın yaşadığı söyleniyor. Kazakistan’ın etkin yapısını değiştiren en önemli olay, 1921-1922 ve 1932-1933 yılları arasında yaşanan kıtlık dönemi; bu dönemde Kazaklar nüfusunun büyük bir bölümünü kaybederek Ruslara karşı azınlık durumuna düşmüşler. Nüfus yoğunluğu 1990 yılından sonra tekrar Kazakların çoğunluğuna geçmiş. 

Nüfusun yaklaşık %52’si kadın, %48’i ise erkek olan Kazakistan’da kadınların iş hayatına katılım oranlarının yüksek olduğunu görebiliyorsunuz. Ziyaret ettiğim firmalarda ya da restoranlarda kadınların erkeklerden daha fazla iş hayatının içinden olduğu dikkatimi çekti.