Merkez Bankası piyasayı nasıl fonlar?
Selçuk Turgay AZAK
Vergi Müfettişi / Ekonomist
TCMB Kanununun ‘‘Temel Görev ve Yetkiler’’ başlıklı 4 üncü maddesinde; Türkiye’de banknot ihracı imtiyazının tek elden Merkez Bankasına (Bundan sonra Banka olarak anılacaktır.) ait olduğu, Bankanın temel amacının fiyat istikrarı olduğu, para politikası araçlarını tekelden kullanacağı ve bu kapsamda açık piyasa, reeskont ve avans işlemleri yapabileceği ifade edilmiştir. Yazımızın devamında Bankanın para politikası kapsamında piyasayı hangi kanallarla fonlayabileceği üzerinde duracağız.
Bunlardan ilki ve en geneli -ki ilgili Kanunun 4 üncü maddesinde Bankanın temel görevlerinin başında gelmektedir- açık piyasa işlemleridir.
Açık piyasa işlemleri, ilgili Kanunun 52 nci maddesinde yer aldığı üzere, Bankanın depo, repo, ters repo, doğrudan alım ve doğrudan satım yapmak suretiyle para arzının ve likidite hacmini değiştirmesidir. Repo nedir diye soracak olursak; kısaca repo yapan parasını kullandıran şeklinde ifade edilebilir. Bu durumda Merkez Bankasının repo yapması parasını kullandırıyor yani piyasaya likidite sürüyor anlamına gelmektedir. Merkez Bankası, açık piyasa işlemleri yoluyla politika faizi oranı ile haftalık repo ihalesi gerçekleştirerek piyasayı fonlayabilir. Şu anda politika faiz oranı yüzde 9’dur. Bu oran haftalık repo faiz oranı şeklinde de ifade edilir. Çünkü vade süresi genelde 7 gündür, ancak daha uzun bir süre belirlenebilir. Banka bu yolla bankalar arası piyasada bankalardan vade süresinin sonuna kadar menkul kıymet alarak buna karşılık piyasaya likidite akışını sağlamaktadır.
Açık piyasa işlemlerinin yapılmadığı ya da açık piyasa işlemleri ile piyasanın nakit ihtiyacının karşılanamadığı durumda piyasa tarafından Bankanın diğer fonlama araçları kullanılabilir. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki söz konusu fonlama çeşitlerinde Merkez Bankasınca uygulanan faiz oranı açık piyasa işlemlerinde uygulanandan daha yüksek olacaktır. Bunlardan ilki gecelik borç verme işlemidir. Banka, bankalar arası piyasada oluşan likidite ihtiyacı ya da fazlasında bankalar ile borç alma ya da bankalara borç verme işlemi yapabilir. Günlük ya da bir iki günlük işlemlerdir. Merkez Bankasının, borç alma faiz oranı taban faiz oranını, borç verme faiz oranı ise tavan faiz oranını temsil eder. Şu anda Merkez Bankası borç alma faiz oranı yüzde 7,50, borç verme faiz oranı ise yüzde 10,50 şeklindedir. Buna göre fiili faiz düzeyi bu aralıkta içerisinde belirlenir. Bu aralığa faiz koridoru denir.
Diğeri ise reeskont ve avans faiz oranıdır. Banka, son borç para verme mercii olarak, bankaların likidite ihtiyacını karşılaması açısından bankaların ellerinde bulunan ve vadesi ileri tarihlerde olan ticari senet ve vesikaları alarak bunun karşılığı bankaları fonlayabilir. Şu anda bu oran yüzde 9,75 şeklindedir. Ya da Merkez Bankası bankaların ellerinde bulunan ve vadesi ileri tarihlerde olan ticari senet ve vesikaları teminat olarak kabul edip bunun karşılığında avans da verebilir. Şu anda bu oranda % 10,75 şeklindedir.
Son zamanlarda sık sık kullanılan bir diğer fonlama aracı da zorunlu karşılık sistemidir. Bu kapsamda Banka, belirlediği bir oran ile -ki bu orana zorunlu karışık oranı denmektedir- bankaların topladıkları kaynağın bir kısmını Merkez Bankası nezdinde zorunlu rezerv olarak tutup piyasaya kullandırmamasını talep eder. Amaç, piyasadaki likiditeyi ayarlamaktır. Bu kanal esnek yani hemen etkisini gösteren bir kanal olmayıp iki amaç taşımaktadır. Birincisi bankaların verebileceği kredi miktarını ayarlamak iken ikincisi ise bankaların finansal yapılarını güçlendirmektir. Örneğin zorunlu karşılık oranlarının azalması bankaların kredi verme kapasitesini arttıracağından bir fonlama mekanizması olarak çalışabilir.
Son fonlama aracı… Geç likidite penceresi… İmdat butonudur. Çok sık başvurulmaz. Çünkü Merkez Bankasının maliyeti en yüksek fonlama kanalıdır. Şu an için Bankanın söz konusu durumda borç verme faiz oranı yüzde 13,00 iken, borç alma faiz oranı % 0 sıfırdır. Merkez Bankası bu oranlarla bu kanalın sık kullanılmaması taraftarı olduğu mesajını vermektedir. Söz konusu uygulama, Bankanın gün sonu ödeme sistemlerinde oluşabilecek beklenmedik açık pozisyonların giderilmesi amacıyla bankalara verdiği limitsiz borç verme kanalıdır.
Yukarıda ifade edildiği üzere, Bankanın farklı kanallardan, farklı faiz oranlarından, farklı miktarlarda piyasayı fonlaması söz konusudur. Bu işlemler sonucunda piyasa tarafından kullanılan kaynakların ortalama bir faiz haddi oluşur. Buna ağırlıklı ortalama fonlama faizi denmektedir. Örneğin bu ortalama faiz haddinin yüksek olması Bankanın, piyasayı daha çok yüksek faiz kanallarından borç almaya yönlendirdiği, düşük faiz oranlarından borçlanma kanallarını azalttığı anlamına gelmektedir. Bu durumda ağırlıklı ortalama faiz haddi yüksek olacaktır. Bu durumda Bankanın sıkı para politikası uygulaması söz konusu olur. Örneğin Bankanın en düşük maliyetli fonlama kanalının repo ihaleleri olduğunu düşünürsek, haftalık repo ihalesi açmaması bankaların nispeten maliyeti yani faiz oranları yüksek diğer fonlama kanallarına yönelmesine sebep olacaktır. Bu durumda ağırlıklı ortalama faiz oranı artacaktır.