Merhamet yorgunluğu (Compassion Fatigue)

İnsanların doğuştan gelen temel hakların başında “Sağlık” yer almaktadır. Özellikle içinde yaşadığımız Pandemi döneminde sağlığın ne kadar önemli olduğunu tüm dünya bir kez daha anladı. Devletlerin en temel görevlerinden biri de vatandaşlarının sağlığını korumak ve sağlamaktır.

Sağlık konusu gün geçtikçe önemini daha da ortaya koymaktadır. İnsanların sağlıklı kalmalarını veya hastalandıklarında sağlıklarına kavuşturmak için sağlık kurumlarına ve sağlık çalışanlarına büyük sorumluluklar düşmektedir.

Sağlık çalışanları bir yandan teknik bilgi, deneyim ve becerilerini ortaya koyarlar, bir yandan da duyguları aktifleşir. Yani hasta veya hasta yakınlarına karşı duygusal olarak da bağ kurarlar.

Sağlık ihtiyacı genellikle beklenmedik zamanlarda ve belirsiz bir şekilde ortaya çıkar. Örneğin Covid-19 virüsünün tüm dünyayı bu kadar çok etkileyeceği ve insanların üzerinde çok karmaşık duyguların yaşatacağı asla tahmin edilmemişti. Bu süreçte sağlık çalışanları da herşeyden önce birer insan olarak, bu karmaşadan duygusal olarak etkilenmişlerdir ve bu şartlar altında hastalanan insanların bedenen ve ruhen hassas anlarını görerek, onlara sağlık hizmeti vermek, bakım sağlamak, zor ve karmaşık bir süreç olmuştur; halen de olmaya devam etmektedir.

“Merhamet Yorgunluğu” kavramı ilk kez 1992 yılında Hemşire Joinson (1992) tarafından, travmatik stresi doğrudan yaşayan insanlara yardım ederken, dolaylı olarak geçirilen travmanın duygusal etkisi olarak açıklanmıştır. (1)

“Merhamet” kavram olarak, bir bireyin başka bir bireyin yaşadığı travmayı ve ağrıyı derinden fark etmesi sonucunda duyulan acıma, üzüntü, şevkat ve destek verme hissidir. Sağlık çalışanlarının veya tam olarak ifade etmek gerekirse, “Sağlık profesyonellerinin” hastalara tedavi ve bakım hizmeti sunmasını kolaylaştıran “Merhamet” duygusu, bu açıdan önemli bir değerdir.

Sağlık profesyonellerinin, hastaların yaşadıkları travma ve acıyı anlamaları, tedavi ve hizmet verirken empati kurmaları ve hastaların yaşadıkları travmalara destek olmaları onların yaşadıkları “Merhamet” duygusu, mesleklerini icra ederken işlerini kolaylaştırmakta ve böylece hastalara daha iyi hizmet sunmalarını sağlamaktadır.

Hepimizin bildiği gibi, bu zor süreçte hastaların sadece tıbbi tedavi değil, psikolojik desteğe de ihtiyaçları vardır ve bunu kendilerine hizmet eden sağlık profesyonellerinden beklemektedirler. Sağlık profasyonellerinin beden dilleri (Yüz ve vücut ifadelerinden) ve sözcükleri, hastalarla iletişim kurarken, hatta hasta yakınları ile iletişim kurarken çok daha fazla önem kazanmaktadır.

Burada bir parantez açarak, özellikle devlet hastanelerinde çalışan sağlık profesyonellerinin maruz kaldığı, cahil hasta yakınlarının fiziksel veya sözel saldırılarını şiddetle kınadığımı belitmeliyim. Ancak yazımın devamında da anlaşılacağı üzere, sağlık profesyonelleri de uzun süre hastaların travma ve acılarına tanık olmaları, hastalara sürekli destek olma duygusu, onlarda “Merhamet Yorgunluğu”nun yaşanmasına neden olmaktadır. Bu durum istenmeyen bazı olayları da tetiklemektedir.

Merhamet Yorgunluğu yaşayan sağlık profesyonellerinde zamanla fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tükenmişlik belirtilerine rastlanılmakta ve bu durum çalışanların hem yaşam kalitesini hem de sunulan sağlık hizmetlerinin kalitesini önemli derecede etkileyebilmektedir. Dolayısı ile, Merhamet Yorgunluğu yaşayan sağlık profesyonelleri, kendilerinden beklenen empati ve davranışları sergileyememelerine durumuna düşebilmektedirler. Her ne kadar sağlık çalışanlarına yapılan her türlü baskı, taciz, saldırı veya müdahale hiçbir şekilde kabul edilemez ise de, sağlık profesyonellerinin Merhamet Yorgunluğunu yaşadıkları olasılığı üzerinde düşünülmelidir.

Bir hastalığın boyutu ne düzeyde olursa olsun, tedavi süreçleri içinde yaşamış oldukları durumlar hasta ve hasta yakınlarının ile sağlık profesyonelleri arasında duygusal bağın oluşmasına ve duygusal bir hassasiyete neden olmaktadır.

Eğer zaman içerisinde sağlık kurumlarındaki çalışanlar ve hastalar arasındaki süreç iyi yönetilmezse, duygu yorgunluğunun oluşması kaçınılmaz olmaktadır. Sağlık profesyonellerinin sunmuş oldukları hizmet süresince yaşadıkları travmalara uzun süre maruz kalmaları ve kendilerine daha az zaman ayırmaları sonucu “Stres” ve sonunda “Tükenmişlik” meydana gelebilir. Bu durum ilk olarak duygusal hissizliğe, daha sonrasında ise “Merhamet Yorgunluğu”na neden olabilir. Sağlık profesyonelleri ile hasta ve hasta yakınları ile yaşanan birçok problemin nedeni, stres ve sorunun yaşandığı anda empati duygusunu kullanamama yatmaktadır. (2)

Günümüzde tüm sağlık çalışanlarında ve profesyonellerinde Merhamet Yorgunluğu yaygınlığının arttığı gözlemlenmiştir. Merhamet Yorgunluğu yaşayan sağlık profesyonellerinde zaman içerisinde ortaya çıkan depresif bozukluklar, davranış bozuklukları, uyku problemleri, huzursuzluk vb. tükenmişlik belirtileri, kişilerin yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. (3)

Bu durumda sağlık kurumu yöneticilerine önemli görevler düşmektedir. Öncelikle günümüzde hayati öneme sahip görevler icra eden sağlık profesyonelleri (Doktor, asistan, hemşire, hasta bakıcı, kat görevlisi, sağlık merkezi idari işler çalışanları…vs.) sürekli gözlemlenmeli, belirli zaman dilimlerinde anketler ve mülakatlar yapılmalıdır.

Merhamet yorgunluğu yaşayan sağlık profesyonellerinde aşağıdaki belirtiler fark edilir:

• Fiziksel belirtiler (Yorgunluk, enerji eksikliği, performans ve güç kaybı, kilo alma veya verme, sürekli baş ağrısı, hipertansiyon/hipotansiyon, uyku bozuklukları, gastrointestinal problemler, bağışıklık sisteminde zayıflama…vs.)

• Duygusal belirtiler (Tükenmişlik, ilgisizlik, duyarsızlaşma, anksiyete, muhakeme kaybı, coşku azalması, duygusal kırılmalar, inanç ve değerlerde değişim…vs.)

• Sosyal belirtiler (Vurdumduymazlık, tepkisizlik, yardım etmede isteksizlik, acıyı paylaşamama…vs.)

• Zihinsel belirtiler (Dikkatin zayıflaması, can sıkıntısı, konsantrasyon problemleri, hata yapmaya yatkınlık…vs.)

Merhamet Yorgunluğu ile Baş Etme Yöntemleri:

Merhamet yorgunluğunu önleme ve tedavi etme amacıyla belirlenen faktörler aşağıda verildiği gibidir: (4)

Kişisel Stratejiler:

• Uygun bir iş-yaşam dengesi sağlamak
• Kişisel psikoterapiye başlamak
• İyileşme aktivitelerini tanımlamak
• Manevi ihtiyaçlara kulak vermek

Profesyonel Stratejiler:

• Daha deneyimli bir meslektaşla düzenli bir mesleki danışmanlık sağlamak
• Profesyonel ağlar oluşturmak
• İş ve kişisel hedeflerinin farkında olmak

Kurumsal Stratejiler :

• İdeal çalışma ortamı geliştirmek
• Kurum içi iletişimi ve saygı kültürünü sağlamak
Sağlık kuruluşları birer işletmedir ve uzun süre kaliteli hizmet üretildiği takdirde ancak gelecekte de var olabilirler. Bir yandan günümüz aktüel konusu olan Covid-19 ile mücadele ederken, diğer yanda da kanser gibi uzun süreli hastalıkların tedavisi ve bakımında, sağlık kuruluşlarının en temel varlığı olan sağlık profesyonellerinin de fiziksel ve ruhsal sağlıklarını korumak, sağlık kuruluşlarının birincil hedefi olmalıdır. Tabii, mesleki gelişim, deneyim ve becerileri artırmak amacı ile düzenlenecek kongre, seminer, konferans ve eğitimleri burada ayrıca belirtmeye gerek bile yoktur, bunlar zaten kaçınılmazdır.

Ayrıca, Pandemi dönemi sona erdiğinde ve ülkemiz tam olarak yeniden yabancı turistlerin ziyaretine açıldığında, turizmde en önemli gelir kaynaklarından biri “Sağlık turizmi” olacaktır ve “Sahil Turizmi”nden çok daha fazla döviz getirisi sağlayacaktır. Bu nedenle sağlık profesyonellerine de bu açıdan gerekli özen gösterilmelidir.

Kaynakça

(1) Joinson C. (1992) Coping With Compassion Fatigue. Nursing, 22, 116-120.
(2) Hooper, C. C. (2010). Compassion Satisfaction, Burnout and Compassion Fatigue Among Emergency Nurses Compared With Nurses in Other Selected İnpatiend Specialties. Journal of Emergency Nursing: JEN: Official Publication of The Emergency Department Nurses Association(36(5)), 420-427.
(3) Figley, C. R. (2002a). Compassion Fatigue: Psychotherapists' Chronic Lack Of Self Care. Journal Of Clinical Psychology, 58(11), 1433-1441.
(4) Gentry, J. B. (2004). Trainingas-Treatment: Effectiveness of The Certified Compassion Fatigue Specialist Training. İnternational Journal of Emergency Mental Health and Human Resilience(6(3)), 147-155.