“Mercimek Teyze” Ayşe Baysal’ı hatırlayan var mı?

Cumhurbaşkanlığı Kararı ile yeşil mercimek ithalatında gümrük vergisi sıfırlandı. Resmi Gazete’nin 13 Şubat 2024 tarihli sayısında yayımlanan karara göre, yeşil mercimek ithalatında yüzde 19,3 olan gümrük vergisi 30 Haziran 2024 tarihine kadar (bu tarih dahil) sıfırlandı.

İhracatı kayda bağlı mallar listesinde olan ve ihracat kayıt işlemleri Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri (OAİB) tarafından yapılan yeşil mercimeğin ihracatı ise 9 Şubat 2024 tarihi itibariyle fiilen durduruldu.

Bu iki karar 10 Şubat Dünya Bakliyat Günü öncesi ve sonrasında olmak üzere 3 gün arayla alındı. Böylece yeşil mercimek ihracatı yasaklandı, ithalatı için kapılar sonuna kadar açıldı.  Bu kararların üreticiye yansıması elbette olumsuz olacak. Her zaman söylüyorum. İhracat üreticinin sigortasıdır. İhracatı yasaklamak,  ithalat kapılarını açmak üreticiye zarar verir. Üreticiyi üretimden kaçırır.

Bu kararlar tüketicinin lehine gibi görünse de dolaylı olarak tüketiciye de zarar verir. İhracat yasağı ve ithalatın serbest bırakılması kısa vadede fiyatların düşmesine neden olabilir. Genellikle üretici fiyatlarının düşmesine neden olur, tüketici fiyatı fazla düşmez. Üretici zarar edince üretimden vazgeçer ve üretim azalır. Üretim azalınca fiyat daha çok artar ve tüketici de bundan zarar görür. En önemlisi ülke zarar görür. Asıl yapılması gereken üretimin artırılmasıdır.

Mercimek politikası ülke tarımına ayna tutuyor

Türkiye’nin yıllar itibariyle mercimekte uyguladığı politikaya bakarsanız, tarımdaki yanlışları, plansız üretimi, strateji eksikliğini ve günübirlik uygulamaları net olarak görmüş olursunuz.

Geriye dönük bakıldığında, 1980-1990’lı yıllarda Türkiye, dünyanın en çok mercimek üreten ikinci ülkesi ve en çok ihracat yapan ülkesiydi. Türkiye’nin toplam mercimek üretimi 1982 yılında 550 bin tondu. 1986’da 850 bin ton, 1987’de 925 bin ton ve 1988’de 1 milyon 40 bin tona çıktı. Ertesi yıl yarı yarıya azaldı ve 520 bin tona geriledi.

O yıllarda mercimek ihracatımız da çok yüksek oranlara ulaştı. 1986’da 251 bin 828 ton, 1987 yılında 352 bin 730 ton ve 1988’de 606 bin 480 ton ile zirveye çıktı.

Türkiye mercimek üretiminde Hindistan’dan sonra ikinci sıradayken ihracatta dünya lideriydi. Bu kadar yüksek ihracata rağmen üretim çok fazla olunca üretici ürününü satamadığı için zarar etmeye başladı.

TRT’deki mercimek programları ile tüketim arttı

Mercimek tüketimini artırmak için o yıllarda Türkiye’nin ilk kadın diyetisyeni olarak bilinen Prof. Dr. Ayşe Baysal ile tüketim kampanyaları yapıldı. O dönemin tek televizyon kanalı olan TRT’de programlar yapıldı. İlk kez kamu spotları yayınlandı. Mercimeğin yararları anlatıldı. Mercimek yemeği, köftesi, tatlısı tarifleri verildi.

“Mercimek teyze” olarak bilinen Ayşe Baysal, İvriz Köy Enstitüsü’nü birincilikle bitirmiş, öğretmenlik yapmış, Tarım Bakanlığı tarafından Amerika’ya gönderilmiş ve burada iki ayrı üniversitede eğitim görmüş, besin ve beslenme konusunda uzmanlaşmış ve dalında çok başarılı bir profesör olmuştu. Ayşe Baysal’ın çabaları ile mercimek tüketiminin yüzde 25-30 arttığı tahmin ediliyordu. Tüketim arttı, fakat sonraki yıllarda üretim azaldığı için Türkiye ithalata yönelmek zorunda kaldı.

Dünya mercimek üretimi ve dış ticareti

Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü’nün 2023 yılı “Kuru Baklagil Raporu”na göre dünyada mercimek üretim alanı, 2021 yılında bir önceki yıla oranla yüzde 12,6 artarak 5,5 milyon hektara ulaştı. 2021 yılı verilerine göre en fazla ekim alanına sahip olan ülkelere bakıldığında; Hindistan 1 milyon 734 bin hektarla ilk sırada, kanada 1 milyon 716 bin hektarla ikinci. Avustralya 501 bin hektarla üçüncü sırada yer alırken, Türkiye 297 bin hektar ile 4.sırada. Türkiye’den sonra Amerika Birleşik Devletleri, Nepal, Rusya, Bangladeş gibi ülkeler geliyor.

Dünya toplam mercimek ekim alanı 2022/23 üretim sezonunda 5,5 milyon hektar iken 2023/24 üretim sezonunda ise yüzde 5,4 azalışla 5,2 milyon hektar olacağı tahmin ediliyor. 2022/23 üretim sezonunda dünya mercimek ekim alanları yüzde 85,5’ini kırmızı mercimek ekim alanları oluştururken, yüzde 14,5’ini ise yeşil mercimek ekim alanları oluşturuyor.

Kanada üretimde ve ihracatta lider

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, dünya mercimek üretimi 2020 yılında 6 milyon 471 bin ton iken 2021 yılında 5 milyon 610 bin tona geriledi. Kanada yıllık ortalama 2,5 milyon ton üretim yaparken 2021 yılında 1 milyon 606 bin tona geriledi. Buna rağmen ilk sırada. Hindistan’ın üretimi aynı yıl 1 milyon 490 bin ton olurken, Avustralya 854 bin tonla üçüncü sırada yer aldı. Türkiye 263 bin tonla 4.sırada. Dünya toplam mercimek üretiminin 2022/23 üretim sezonunda yaklaşık 5,9 milyon ton, 2023/24 sezonunda ise yüzde 9,9 azalışla 5,4 milyon ton seviyesinde olacağı tahmin ediliyor.                  

Dünyada 2022 yılında mercimek ithalatı 3,9 milyon ton olarak gerçekleşti. 2022 yılı verilerine göre, mercimek ithalatı yapan ülkeler içerisinde Hindistan yaklaşık yüzde 17 oran ve 657 bin ton ile ilk sırada. Hindistan’ı sırasıyla 524 bin ton ile Bangladeş, 509 bin ton ile Türkiye izledi.

Dünya mercimek ihracatı 2022 yılında bir önceki yıla oranla yüzde 13,40 oranında artarak yaklaşık 4,4 milyon ton olarak gerçekleşti. Son beş yıllık verilere göre dünya mercimek ihracatında Kanada 1,9 milyon ton ile lider konumda. Avustralya, yaklaşık 1,1 milyon tonla 2. sırada yer alırken, Türkiye ihracatını 500 bin ton ile 3. sırada.

Güneydoğu’da kırmızı, İç Anadolu’da yeşil mercimek üretiliyor

Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK) verilerine göre, kırmızı mercimek üretimi ağırlıklı olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, yeşil mercimek ise ağırlıklı olarak İç Anadolu Bölgesi’nde üretiliyor.

Türkiye kırmızı mercimek ekim alanları coğrafi bölgelere göre incelendiğinde; 2022 yılında yaklaşık 2,9 milyon dekar ekim alanının yaklaşık yüzde 92’si Güneydoğu Anadolu’da. Mercimek ekim alanının en fazla olduğu il ise yüzde 45 ile Şanlıurfa.

Yeşil mercimek ekim alanlarının yüzde 40,6’sı Yozgat’ta,  yüzde 21,3’ü Konya’da, yüzde 15,6’sı ise Kırşehir’de. Yeşil mercimek üretiminin yüzde 85,3’ü İç Anadolu’da.

2021/22 sezonunda yeterlilik derecesi kırmızı mercimekte yüzde 57, yeşil mercimekte ise yüzde 51 seviyelerinde.

Üretim artıyor ama yetmiyor

Türkiye toplam kırmızı mercimek üretimi 2022 yılında bir önceki yıla göre yüzde 75,4 oranında artarak 400 bin ton olarak gerçekleşti. Türkiye 2022 yılı kırmızı mercimek üretimi coğrafi bölgelere göre incelendiğinde; 400 bin ton üretim miktarının yüzde 92,8’i Güneydoğu Anadolu’da üretildi.

Toplam yeşil mercimek üretimi 2022 yılında ise yüzde 28,5 oranında artarak 45 bin ton olarak gerçekleşti.

Tüketim düşük

Türkiye’de mercimek tüketimi incelendiğinde; kırmızı mercimeğin yeşil mercimeğe göre tercih edildiği ve kişi başına mercimek tüketiminin yıllar itibarıyla büyük farklılıklar göstermediği görülmektedir. Kırmızı mercimek tüketiminin yıllık kişi başına 4,1-5 kg arasında olduğu, yeşil mercimeğin ise 0,5-0,8 kilogram arasında değiştiği görülüyor.

İthalat 5 yılda iki katına çıktı

Türkiye kırmızı mercimek ithalatı 2022/23 üretim sezonunda yaklaşık 869 bin ton oldu. Son beş yılda ithalat yaklaşık 2 kat arttı. 2022/23 üretim sezonunda kırmızı mercimek ithalatı bir önceki yıla göre yüzde 132 oranında arttı. Türkiye kırmızı mercimek ithalatının yaklaşık yüzde 74,7’sini Kanada, 10,7’sini Kazakistan, yüzde 8,3’ünü Avustralya’dan sağladı.

Yeşil mercimek ithalatı ise, 2022/23 üretim sezonunda yüzde 41 artışla 63 bin ton oldu. En fazla ithalat 37 bin ton(yüzde 58,1) ile Kanada’dan, 18 bin ton (yüzde 27,6) Rusya’dan ve 9 bin ton (yüzde 13,5) Kazakistan’dan gerçekleşti.

İhracatta yüzde 58 artış

Türkiye mercimek ihracatı ise 2022-23 üretim sezonunda yaklaşık 500 bin ton olarak gerçekleşti. 2022-23 üretim sezonu kırmızı mercimek ihracatı bir önceki sezona göre yüzde 58 oranında arttı. İhracatın yüzde 50,8’i (252 bin ton) Irak’a,  yüzde 14,1’i (70 bin ton) Sudan’a ve yüzde 5,4’ü( 27 bin ton) Mısır’a yapıldı.

Yeşil mercimek ihracatı kayda değer oranda olmamakla birlikte, 2022-23 üretim sezonunda yaklaşık 4 bin ton olarak gerçekleşti. İhracatın yapıldığı önemli ülkeler; Cezayir, İran, Suriye ve Hindistan oldu.

Özetle, Türkiye, mercimek üretiminde, tüketiminde, ithalat ve ihracatta bir türlü istikrar sağlayamıyor. Günübirlik politikalarla bazen ihracatta bazen ithalatta rekor kırıyor. Tüketimini yeterince artıramıyor. Oysa dünyada bakliyat ürünlerine talep her geçen gün artıyor. Bakliyat ürünleri gelecekte daha da ön plana çıkacak. Türkiye’nin iklimi, üretim şartları, toprak yapısı mercimek ve diğer bakliyat ürünlerinin üretimini artırmaya çok uygun. Özellikle tohumculukta yapılacak çalışmalarla verimliliği sağlayarak yeniden dünyanın bakliyat ihracatçısı olabilir. Tarımsal üretim planlamasında baklagillere öncelik verilmeli. Günübirlik kararlardan vazgeçilmeli. Kilo başına 50 kuruş olan destekleme primi 6 yıldır artırılmıyor. Baklagillere daha çok destek verilerek çiftçinin bu ürünlere teşvik edilmeli. Hiçbir şey bilmiyorsanız, Kanada’yı örnek alın.

Mercimek tarımının önemi

Mercimek, ilk kültüre alınan bitkilerden biridir. Mercimek, danelerindeki yüzde 25-28 protein oranıyla insan beslenmesinde değer taşıyan, havanın serbest azotunu tutan ve toprağı azotça zenginleştiren, tarlayı erken terk ettiğinden ikinci ürün olarak uygun bir bitkidir. Yemeklik baklagiller içerisinde düşük sıcaklığa ve kurağa en dayanıklı bitki mercimektir.