Kuğular ve senaryolar

Kuğu nedir bilir misiniz? “Hoca saçmalama. Kuğu nedir elbet biliriz” deyip geçmeyin. Benim bahsettiğim kuğu kuş değil. Ama kuğunun başka ne anlama geldiğini bilmiyorsanız sizi kuşlukla itham edenler çıkabilir. Bu kuğu başka kuğu. Bir kere rengarenk. Yani birkaç çeşidi var. Beyaz kuğu var, gri kuğu var ve evet siyah kuğu var. Bu kuğu edebiyatı Antakyalı bir Rum ailenin çocuğu olan Lübnan-Amerikan menşeili Nassim Nicholas Taleb isimli bir yazarın Siyah Kuğu(1) başlıklı kitabının yayınlanmasıyla başladı. Taleb velut bir yazar. Bir sürü kitabı var. Herkes yazarla aynı fikirde değil. Temel iddiası ileride ne olacağını tahmin için kullanılan yöntemlerin, kuramların bir halta yaramadıkları gibi karar vericileri yanlış yönlendirdikleri için tehlikeli oldukları. Siz kendiniz karar verin. Taleb haklı mı yoksa bir şarlatan mı? O benim işim değil.

Gri kuğudan başlayalım. Gri kuğu olma olasılığı düşük ama eğer olursa çok önemli etkisi olacak ekonomik olaylara deniliyor. Bu tür olayların olma olasılıkları düşük olmakla beraber yine bir olasılık vardır. Uzmanlar eğer olurlarsa bu olayların global ekonomilerde büyük etkiler uyandıracak potansiyelde olmaları nedeniyle göz ardı edilmemelidirler görüşünde fikir birliğindedirler. Bu etkiler olumlu veya olumsuz olabilirler. Yani, gri kuğu olaylar ille de kötü sonuçlar uyandıracak diye bir tanımlama yok.

Gri kuğu olaylara verilen örnekler arasında iklim değişikliği, nüfus artışı ve artan borç yükü en sık gösterilen örnekler. Gri kuğuların diğer örnekleri arasında kasırgalar, Elazığ depremi gibi doğal felaketler, İngiltere’nin durup dururken girmek için yalvar yakar olduğu AB’den ayrılması, Trump gibi insana “Yok artık” dedirtecek bir zat-ı muhteremin! ABD Başkanı seçilmesi, Coronavirus gibi bir salgının ortalığı kasıp kavurması hatta bilgi edinme, haberleşme ve genelde iş yapma biçimimizi alt üst eden internet var. Gri kuğuların etkilerinin ne olacağının evvelden tahmini kolay değil. Daha önceki yazılarımda işletmelerde ‘senaryo’ çalışmaları yapılmasının önemine değinmiştim. Bir gri kuğu olayının olma olasılığı ne kadar küçük olursa olsun, olursa ne yapabiliriz şeklinde bir senaryo veya senaryolar hazırlanmasının hiçbir zararı olmayacağı gibi büyük faydaları olabilir. Kim bilir başka depremler olabilir, AB dağılabilir hatta Trump dört yıl için yeniden seçilip saçmalarına saçmalık ekleyebilir.

Bir de siyah kuğu var. Taleb’e göre siyah kuğu normal şartlar altında olması beklenmeyen bu nedenle de olup olmayacağı tahmin edilemeyecek ancak etkileri ciddi olaylar. Taleb geçmiş gelişmelerin siyah kuğuların olma olasılığına hiçbir şekilde işaret etmedikleri için istisnai olaylar olduğunu ileri sürüyor. Bununla beraber bu tür olayların nedenlerinin oldu bitti den sonra rasyonel açıklamaların bulunacağını da ilave ediyor.

Aslına bakarsanız bir sürü insan hemen hemen hiçbir şeyin durup dururken sebepsiz yere olmadığının farkındalar. Her ne kadar olasılığı zayıf görünse bile günümüzde olan olayların olabileceklerini görenler var ve iletişim kolaylığı yüzünden bunlardan haberdar olmak da artık eskisi gibi zor değil. Söz gelimi Trump nam maruf kişinin ABD Başkanı olması siyah kuğu mu, gri kuğu mu bilemem ama bunu tahmin edenler oldu. Söz gelimi ABD’li filmci Michael Moore Trump’ın seçimleri kazanmasından önce “Bu sefil, cahil, tehlikeli yarı zamanlı palyaço ve tam zamanlı sosyopat bir sonraki başkanımız olacak” dediğinde kendisini kimse ciddiye almamıştı. Halbuki hatırlayın 2008 ABD başkanlık seçimlerinde cumhurbaşkanı yardımcısı olarak Cumhuriyetçi Partinin aday gösterdiği kişi Alaska valisi Sarah Palin’di. Sarah Palin’in aday gösterilmesi olayını, özellikle Sarah Palin’i inceleyenler Trump’ın seçilmesine hiç şaşmadılar. Yani olasılık dışı görünen bir olay aslında olasıydı çünkü Cumhuriyetçi seçmenler sinyalleri göndermişlerdi. Moore a göre ABD’li ezik seçmenler eğer Demokratlar tarafından daha iyi incelenselerdi Trump’ı bu kadar hafife almazlardı.

Beyaz kuğu da var. Beyaz kuğuların etkileri tüm dünyayı değil bir grubu etkileyen olaylar olmaları ve olma olasılıklarının iyi kötü hesaplanabilmeleri. İklim değişikliğinden nüfus artışına oradan ülkelerin yükselen borç yüklerine kadar birçok olay gri kuğu olarak şurada burada anlatılıyor. Bunların varlığını biliyoruz ama belki de onlara gereken önemi vermiyoruz. Yani, aslında kuğu beyaz ama biz gri veya siyah olana kadar dikkat etmiyoruz.

Şimdi sanmayın ki bu aykırı yazar Taleb için adam Nobellik diye bir düşüncem var. Tamam kitapları ile ünlendi, konuşmalarında özellikle yerleşik ekonomi kuramlarına saldırarak popüler oldu falan ama zaten anlamakta güçlük çektiğim şeyin tipik bir örneği. Birkaç paragrafta anlatılacak bir şeyden nasıl bu kadar kitap çıkarıyorlar vallahi bravo. Velut kalem diye işte ben buna derim. Yoksa ‘keşfettiği’ şeyi sizde bende biliyorduk. Türkçesi çevremizde önemli gelişmeler olabilir ve bunlar hayatlarımızı önemli derecelerde etkileyebilirler. Eski tabirlerle müteyakkız olup müdebbir iş insanları olarak planlı çalışmamız gerekir. Yani uyanık olup tedbir almamız gerekir.

Herkese uyanık olması nispeten kolay gibi geliyor. Günümüzde bilgi edinmek her yaşta insanın ulaşabildiği teknoloji sayesinde neredeyse anında erişilebilecek bilgi akışı nedeniyle insanda kolaymış imajı yaratıyor. Zurnanın zırt dediği yer de burası. Değil efendim. Bilgi o kadar çok ki insan neyi izleyeceğini şaşırıyor. Hangi bilgiye ulaşmalısınız? Ulaştıktan sonra eğriyle doğruyu, gerçekle spekülatif bilgiyi nasıl ayırt edeceksin iz? Ve de nasıl yorumlayacaksınız? Bu soruları cevaplamadan bilgi edinmeye çalışanlar bilgi sayar başında ihtiyar olup Kral Lear rolünü makyajsız oynarlar yine de kuğu beyaz mı? Siyah mı? Yoksa gri mi bilemezler.

Durup dururken Çin’den bir virüs salgını haberi geldi. Eskiden Çin nüfusu kırılsa haberimiz belki olurdu o da epey sonra. Şimdi hemen haberimiz oluyor. Olsa iyi, meraklıysanız virüsün akrabalarına kadar her şeyi öğrenirsiniz. Bu bir gri kuğu mu yoksa siyah mı bilmem ama Çin borsası fena halde etkilendi, turizm etkilendi hatta Çin’in ithalat ihracat trafiği etkilendi. O da yetmedi virüs yayıldığı için diğer ülkelerin ticaretleri, sosyal yaşamları da etkilendi. Daha başka ne etkileri olacak belli değil. Turizm nasıl etkilenecek?

Diyeceğim o ki dünya öyle iç içe oldu ki nerede ne olsa etkileri hemen her yerde görülüyor. Çin’de çıkan bir virüsün işinize etkileri ne olur nereden aklınıza gelecek de ona göre planlama yapacaksınız? Bu böyle ama diğer bazı olaylar öyle değil. Söz gelimi Türkiye’de yeni açıklanan enflasyon rakamı %12.5. Çift haneli. Bu rakamın doğruluğu tartışılıyor. Elbette iktidar her şey kontrol altında derken muhalifler “yersen” diyorlar. Bu beyaz kuğu. Yani Türkiye’de enflasyon olacak. Ne kadar olacak? Oturup hesaplamak lazım. Ona göre de senaryolar yazıp hazırlanmak lazım.

Bu nokta da neyi izleyeceğiniz kararının yanı sıra ikinci önemli konu. Deyin ki kuğunun rengini bildiniz. Ne olacağını hesapladınız. Nasıl bir hazırlık yapacaksınız? Çin’de grip çıktı. Turizm işletmeciliği yapıyorsunuz. Ne gibi tedbirler alacaksınız? Yani, kuğunun rengini belirledikten sonra senaryonuz gereği ne gibi önlemler alacaksınız bunun kararının verilmesi lazım. Sağlık işleriyle uğraşıyorsunuz. Hiç düşündünüz mü bu tip viral salgınların sağlık sistemine yüklediği maddi yükü hesapladınız mı? Artan iş yüküyle nasıl baş edeceksiniz? Global ısınma sonucu sahillerde tahribat oldu. Kasırgalar, tsunamiler yıktı geçti. “Bana ne sahildeki oteller, mülk sahipleri düşünsünler” diyemiyorsunuz. Bankalar ve sigorta şirketlerinin felaket canı yanacak. Bunun size mutlaka bir etkisi olacak.

2020'de ne gibi kuğularla karşılaşacağız. Türkiye’ye ve özellikle işinize etkisi ne olur? Şimdiden düşünmek gerekir. Söz gelimi Brexit oldu. İngiltere çıktı. Bunun AB üyeleri olan ülkelere ve AB üyesi olmayan bizim gibi ülkelere etkisi ne olur? Özellikle İngiltere AB ile anlaşamazsa ne olacak? Biz ne yapmalıyız? Trump tutturdu Avrupa ve Japonya’dan ithal edilen otomobiller bir “milli güvenlik sorunu yaratıyorlar” dedi. Vergileri arttırdı, indirdi gene arttıracağım dedi. Bu tür hokkabazlıkların AB ve Japonya’ya etkileri beyaz kuğu. Ancak bu ülkelerdeki imalatçılara parça sağlayan onlarca imalatçı başka ülkelerde. Onlara ne olacak? ABD ve AB ticaret savaşı dediğimiz oyuna girerlerse ne olacak. Karşılıklı çelik ithalatı vergilerinin sonuçları belli. Hong Kong’da millet aylardır protesto gösterileri yapıyor. Çin borsası fena etkilendi. Bunun uzantıları ne olur?

2020 yılının kuğularını internette ararsanız onlarca makale var. İsterseniz bir bakın boş bir vaktiniz olduğunda aklı evvel dostlarınızla oturun bir sohbet yapın. Bakın bakalım Türkiye genelinde ve işiniz özelinde nasıl etkileneceksiniz. Bir de Türkiye’ye özel kuğulara bakın. Siyasi ve ekonomik gelişmeler neler olacak. Bunun size etkisi ne olur. Acı patlıcanı kırağı çalmaz fikrindeyseniz ve “Bize bir şey olmaz” diye düşünüyorsanız. Aynen devam edin. Ve de
Sağlıcakla kalın

Kaynakça

(1) The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable. New York: Random House and Penguin Books. (Siyah Kuğu: Olasılıksız Görünenin Etkisi, Varlık yayınları, Çevirmenler: Osman Deniztekin, Nazan Arıbaş Erbil, 2019)