Jeopolitik konumu ve serbest ticaret anlaşmaları ile Gürcistan
Burak Önder
Geçtiğimiz hafta iş seyahatimden dolayı Gürcistan’daydım. Başkent Tiflis ve liman kenti Batum’u ziyaret etme fırsatımın oldu. Bu nedenle, bu hafta doğası ve tarihi ile Kafkasya’nın en güzel ülkelerinden biri olan Gürcistan’ı mercek altına almaya çalışacağım. Nedendir bilmiyorum; Gürcistan’a ilk ziyaretimden önce, Gürcistan’ın bu doğal güzelliğini tahayyül edemezdim. Gürcü köyleri, ormanları, Gürcü mutfağı, şarabı, tarihsel dokusu, gölleri, akarsuları, kaplıcaları, antikacıları ve en önemlisi temizliği ile cennetten bir köşe. Doğal güzellikleri açısından oldukça zengin bir ülke olmasının yanında güçlü ve zengin bir kültüre sahip…
Bir ülkeyi ele alırken sadece ekonomik verilerle ve aktüele bakarak ele alınmasını doğru bulmadığımı okuyucularımız bilir. Gürcistan’ı daha iyi tanıyabilmek ve yaşananları anlayabilmek için öncelikle yakın tarihine kısaca bakalım.
Doğu ile Batı arasında kalmış Gürcistan
Gürcistan, uzun yıllar Moğollar, Osmanlı, İran ve Sovyetler Birliği’nin etkisi atında kalmış bir ülke. 1921 yılında Kızıl Ordu’nun işgaliyle birlikte 1922’de Sovyetler Birliği’nin kurucu ülkelerinden biri olmuş. 1921 yılından 1991 yılına kadar Rusların egemenliği altında kalmış ve Nisan 1991’de bağımsızlığını ilan etmiş. Küçük bir parantez, bağımsızlığını tanıyan ilk ülke de Türkiye olmuş. 2003 yılına kadar iç karışıklıklar, istikrarsızlık, ekonomik sıkıntılarla mücadele etmiş.
Hepimizin bildiği üzere 2003 yılında Gül Devrimi olarak adlandırılan iktidar değişikliğiyle birlikte Saakaşvili dönemi başladı. Bu dönemle birlikte AB ve NATO üyeliğini hedefleyen Batı’ya dönük dış politika izlendi ve birçok ekonomik reform yapıldı. Bu dönemde kurumlar güçlendi, yabancı yatırımlar arttı ve Gürcistan ekonomisi düzeldi.
Bu süreçte Batı ile yakınlaşmasının sonucu olarak Rusya ile olan ilişkileri kötüleşti. 2008’de 5 gün süren Rusya-Gürcistan savaşı ile birlikte; Güney Osetya ve Abhazya bölgeleri bağımsızlığını ilan etti. Rusya bu iki bölgeyi tanıyan ilk ülke oldu. Bir yönüyle de Gürcistan, Rusya’nın yayılma politikasının da ilk kurbanı olmuş oldu ve topraklarının yaklaşık %20’si işgal altında kaldı. Kısacası, bağımsızlığını kazanmasına rağmen hala toprak bütünlüğü sorunu devam eden bir ülke konumunda…
Şu anda, Batı ile sürdürdükleri ilişkilerin güçlü olduğunu ve Batı yanlısı dış politika benimsediklerini söyleyebilirim. Batı’nın yaklaşımının Gürcistan’ın jeopolitik durumundan olduğunu söylememe gerek yok tabi.
Gürcistan’ın Avrupa Birliği’ne tam üyelik incelemesi başladı. Avrupa Birliği ile daha yakın ilişkiler ve AB’ye aday ülke statüsü elde edilmesi 2022-2026 yılları arasındaki dönemde ülkenin en önemli dış politika önceliği. 2017 yılından bu yana Gürcistan vatandaşları Avrupa Birliği ülkelerine Şengen vizesine gerek kalmadan girebiliyor. NATO üyesi olmamasına rağmen, NATO ile de 24 yıldır işbirliği içerisindedir. Birliğe üye olmak istiyor fakat sizin de bildiğiniz üzere Rusya’nın bu konuda kendince önemli hassasiyetleri var.
Demografik yapısı
Şimdi gelin ülkenin demografik yapısını inceleyelim. Gürcistan nüfusu yaklaşık 3,7 milyon ve nüfusunun %86’sı Gürcü, %7’si Azeri ve %4,5’i Ermenilerden oluşmakta. Bunun yanında ülkede Rus, Ukraynalı ve Türk nüfusu da var. Gürcistan’da yaklaşık 22 bin Türk vatandaşının yaşadığı söyleniyor.
Son otuz beş senede ülke nüfusu yaklaşık %30 oranında azalmış. Nedeni; düşen doğum oranı, göç ve ülkeden koparılan Abhazya ve Güney Osetya’nın nüfusunun sayılmamasından kaynaklandığı söyleniyor.
Gürcistan’ın dışında Türkiye, Fransa, ABD, İsrail, İran, Azerbaycan gibi ülkelerde çok sayıda Gürcü bulunmakta. Ülkemiz, Gürcistan dışında en fazla Gürcü’nün yaşadığı ülke konumunda
Ülkenin resmi dili Gürcüce ve Gürcü alfabesi kullanılıyor. Gürcü dili dünyanın en eski dillerden biri ve ülkede Gürcüceden sonra en çok kullanılan dil Rusça. İngilizce bilen sayısı hala kısıtlı. Ülkenin ve ticaretin başkenti Tiflis 1,1 milyon nüfusu ile ülkenin en kalabalık ve en gelişmiş şehri konumunda. Diğer önemli kentleri ise Batum, Kutaisi ve Zugdidi olarak sayılabilir. Halkın çok büyük kısmı Ortodoks Hristiyan olan Gürcistan, yaklaşık 70 bin km2’lik yüz ölçümü ile Türkiye’nin onda birine denk gelen küçük bir ülke.
Gürcistan’a giriş için de pasaporta gerek yok
Türk Hava Yolları’nın her gün Tiflis ve Batum’a uçuşları bulunuyor. KKTC, Azerbaycan, Ukrayna, Bosna-Hersek, Moldova ülkelerine olduğu gibi Gürcistan’a giriş için de pasaporta gerek yok, nüfus kâğıdınızla ülkeye giriş yapabiliyorsunuz. Uçuş yaklaşık 2 saat sürmekte ve Gürcistan ile aramızda bir saat zaman farkı bulunmakta. Gürcistan’da havaalanından gideceğiniz yere taksi ile değil Uber ya da Yandex taksi uygulamasını kullanarak gitmenizi tavsiye ederim. Araç kiralamanız durumunda da sigorta hususuna dikkat edin. Gürcistan’da sigortacılık sektörü gelişmemiş. Bu zamana kadar seyahatlerimde her hangi bir güvenlik problemi yaşamadım ama siz yine de kalabalık yerlerde dikkatli olun. Para birimi Lari’dir ve sanılanın aksine günümüzde ucuz bir ülke değildir.
Turizme bağımlı bir ekonomik yapı
Gelin önce ülkenin dünyadaki konumundan başlayalım. Gürcistan ekonomik serbestlik endeksine göre, dünyada 177 ülke arasında 26. sırada, küresel rekabetçilik endeksine göre 141 ülke arasında 74. sırada ve iş yapma kolaylığı açısından dünyada 190 ülke arasında 7. sırada bulunuyor. Gürcistan, 2022 yılı itibarı ile 196 ülke arasında dünyanın 112. büyük ekonomisi.
Gürcistan bağımsızlığını kazandıktan sonra, ülkenin sanayi sektörünün GSYH’deki payı azalırken, hizmet sektörünün payı artış göstermiş. Sovyetler Birliği döneminden kalan üretim tesislerinin büyük çoğunluğu eski teknolojili olduğundan atıl durumda. Sanayi sektörüne baktığımızda; alkollü ve alkolsüz içecek sanayi, çelik sanayi, nitratlı gübre imalatı, çimento ve elektrik üretimi sektörlerinin gelişmiş olduğunu görüyoruz. Ülkede hizmet sektörü, özellikle turizme bağımlı bir ekonomik yapı meydana gelmiş. Tarım sektörüne baktığımızda ise; üzüm, narenciye, fındık, patates ve mısır ürünlerini görüyoruz.
İşsizliğin en yüksek olduğu ülkeler arasında ilk beşte
Gürcistan ekonomisi, bölgedeki problemler, Rusya-Ukrayna savaşı ve Rusya’ya uygulanan yaptırımlar nedeniyle Rus ekonomisinde yaşanan krizin olumsuz etkilerine açık durumda. Rusya Gürcistan’ın en önemli ticari ortaklarından biri… Diğer taraftan işsizlik Gürcistan’ın yumuşak karınlarından biri… İşsizlik oranı 2022 yılında %18 civarında ve Gürcistan işsizliğin en yüksek olduğu ülkeler arasında ilk beşte. Döviz kuru istikrarlı, ülkede uygulanan vergi sistemi ise basit ve sade. Gürcistan’da uygulanan kurumlar vergisi %15, gelir vergisi %20 ve KDV %18 oranında. Gümrük vergisi oranları %0, %5 veya %12 oranında uygulanmakta. Ekonomik faaliyetlerin yaklaşık yarısının kayıt dışı olduğu söyleniyor. Ülkedeki kayıt dışı ekonomi kaliteli verilere ulaşılmasını engellemekle birlikte, geniş kapsamlı bir ekonomik büyüme gerçekleştirmesinin önündeki en önemli engel olarak gösterilmekte. Yerli ve yabancı yatırımcı arasında her hangi bir ayrımın olmadığı Gürcistan’a gelen doğrudan yabancı yatırımlara baktığımızda sırasıyla; Azerbaycan, Birleşik Krallık, Hollanda, Türkiye, Kıbrıs, BAE, Lüksemburg, Çin, ABD ve Malta ilk onda yer almakta.
Stratejik bir öneme sahip, STA avantajları var
Gürcistan, bölgesindeki jeopolitik konumu, tarihsel süreçleri, Rusya’nın işgali ve Batı’ya olan yakınlığından dolayı stratejik bir öneme sahip. Nispeten küçük bir ülke ve mütevazi bir ekonomisi olmasına rağmen Avrupa Birliği, Çin, Türkiye, BDT ülkeleri (Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Tacikistan), EFTA ülkeleri (Norveç, İsviçre, İzlanda ve Liechtenstein) ve GTS ülkeleri (Avrupa Birliği (AB), ABD, Japonya, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Norveç, İsviçre, Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Türkiye) ile serbest ticaret anlaşması bulunmakta. Doğrudan yatırım yapıldığı takdirde, ülkemizin sahip olmadığı serbest ticaret anlaşmaları vasıtasıyla diğer ülkelere avantajlı şekilde ihracat imkânı sağlanabileceğini görüyoruz.
Türkiye %21 pay ile birinci tedarikçi konumunda
2021 verileri incelendiğinde Gürcistan dış ticaret hacminin 11 milyar dolara ulaştığını görüyoruz. Ülke ihracatı 3,3 milyar dolar iken, ithalatı 7,7 milyar dolar seviyesinde bulunuyor. Uzun yıllardır dış ticaret açığı veren Gürcistan, bazı ürünleri Azerbaycan ve Ermenistan’a re-export yapabilmekte.
Ülkenin 2021 yılı ihracatında başlıca ürün grupları; metal cevherleri cüruf ve kül, meşrubat, alkollü içkiler ve sirke; demir ve çelik, meyveler ve sert kabuklu meyveler, gübreler, örme giyim eşyası ve aksesuarı, mücevherci eşyası, canlı hayvanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, eczacılık ürünleri olarak sayılabilir. Ülkenin 2021 yılı ihracatında başlıca ülkeler; Çin, Rusya, Türkiye, Bulgaristan ve Ukrayna olarak gerçekleşmiş.
Ülkenin 2021 yılı ithalatında başlıca ürün grupları ise bakır cevherleri, mineral yakıtlar, yağlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, elektrikli makina ve cihazlar, eczacılık ürünleri, plastikler ve mamulleri, demir ve çelik, demir veya çelikten eşya, uçucu yağlar ve kozmetikler, muhtelif kimyasal maddeler, mobilyalar, aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar olarak sıralanmış. Ülkenin 2021 yılında dünyadan ithalatında Türkiye %21 pay ile birinci tedarikçi konumunda. Ülkenin ithalat gerçekleştirdiği diğer başlıca ülkeler Rusya, Çin, Azerbaycan ve Ukrayna olarak sıralanmakta.
Gürcistan’ın en fazla ithalat yaptığı ülkeyiz
1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Gürcistan’ı ilk tanıyan ülke Türkiye. Bugüne kadarda çoğunlukla dengeli ve iyi seyreden siyasi ve ticari ilişkilerimiz oldu. Her siyasi ilişkinin ticarete, her ticari ilişkinin de siyasete etkisinin olduğunu görüyoruz.
Türkiye ve Gürcistan arasında 1 Kasım 2018 tarihinden itibaren yürürlüğe giren serbest ticaret anlaşması bulunmakta. Gürcistan, dış ticaretimizde devamlı fazla verdiğimiz ülkelerden biri. Ancak şunu da söylemek gerekir, mal ticaretinde Gürcistan aleyhine durum söz konusu olsa da, hizmet ihracatında Gürcistan’a giden Türk turistleri ve Gürcistan’ın bizim için transit hattı olması münasebetiyle Gürcistan ekonomisine katkılarını birlikte düşünürsek ekonomik ilişkilerin dengeli olduğunu söyleyebiliriz. Son 10 yıllık verileri incelediğimizde ihracatımızda düzenli bir artışın olduğunu görüyoruz. 2021 yılında bir önceki seneye göre ihracatımız %17’lik bir artışla 1,7 milyar dolara yükselmiş. Gürcistan’a olan ihracatımız toplam ihracatımızın yaklaşık %0,8’lik kısmını oluşturmakla birlikte ülkemiz Gürcistan’ın en fazla ithalat yaptığı ülke konumunda.
Gürcistan’a olan ihracatımızda başlıca ürün grupları; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, plastikler ve mamulleri, demir veya çelikten eşya, motorlu kara taşıtları, elektrikli makina ve cihazlar, örme giyim eşyası ve aksesuarı, ağaç ve ahşap eşya, demir ve çelik, alüminyum ve alüminyumdan eşya, mineral yakıtlar ve yağlar olarak sıralanmakta. Gürcistan’dan olan ithalatımıza baktığımızda ise, 2021’de %35’lik bir artış ile 471 milyon dolara ulaştığını görüyoruz. İthalatımızda başlıca ürün gruplarını ise mineral yakıtlar ve yağlar, örme giyim eşyası ve aksesuarları, demir ve çelik, alüminyum ve alüminyumdan eşyalar, bunların aksesuarları, kauçuk ve kauçuktan eşya, örülmemiş giyim eşyaları ve gıda sanayi kalıntıları, hayvan yemleri, kurşundan eşya, hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar ve gübreler oluşturmakta.
Pazarda dikkat edilmesi gereken konular
Modern pazarın her geçen sene büyümesine rağmen geleneksel pazar hala ülke ticaretini domine etmekte. Sovyetler döneminden kalma toptan pazar alanları ve araç üstünde satış yerleri geleneksel ticaretin döndüğü yerler. Bunun yanında modern pazar dediğimiz perakende zincirleri ve alış veriş merkezlerinin sayısı her geç yıl artmakta. Bu zincirler distribütörler aracılığı ile çalıştığı gibi, Gürcistan’ın ülkemize yakın olmasından dolayı zaman zaman direkt olarak üreticilerden de alım yapmakta.
Pandemiyle birlikte tüm dünyada olduğu gibi Gürcistan’da da e-ticaret her geçen gün büyümekte. Hala kısıtlı bir kitle kullansa da gelişime çok açık. Türkiye’den, Çin’den ve hatta ABD’den posta muafiyeti kapsamında alış veriş yapılmakta. Gelir grubu yüksek kişiler çoğunlukla marketleri tercih ederken, düşük gelir grubundaki kişiler daha çok geleneksel pazardan ürünlerini almakta.
Avrupa’da olduğu gibi uzun zaman önce toplantı isteği ya da randevu saati hassasiyetinden bahsedemeyeceğim. Gürcüler misafirperver ve sıcakkanlı bir millet. Misafirin Tanrı’dan geldiğine inanıyorlar. Ziyaretiniz sırasında küçük hediyeler götürmeniz faydalı olur. Görüşmelerinizde siyaset, tarih ve din gibi hassas konulardan uzak durmanızı tavsiye ederim. Tarihsel süreçlerden dolayı Ruslardan pek hoşlanmadıklarını ve hatta Osmanlı’dan hoşlanmayan yaş almış bazı Gürcüleri de gördüğümü söylemem gerek.
Son olarak Gürcistan’a gittiğinizde Gürcü mutfağından lezzetler tatmayı ihmal etmeyin. Gürcü mutfağında, Kafkas mutfak izlerinin yanında Anadolu mutfağının izlerini de göreceksiniz. Peynirli bir börek olan hapuçiri, mantıya benzeyen hinkal, milli çorbası harço ve tatlısı ponçiki bunlardan birkaçı.
11 milyar dolar
Dış ticaret hacmi
%18
2022 yılında İşsizlik oranı
3,7 milyon
Gürcistan nüfusu
%86
Gürcü nüfus
%7
Azeri nüfus
%4,5
Ermeni
22 bin
Gürcistan’da yaşayan Türk nüfus
%15
Gürcistan’da uygulanan kurumlar vergisi
%20
Gürcistan’da uygulanan gelir vergisi %20
%18
KDV oranı
%0-5-12
Gümrük vergisi oranları