İşletmelerde “öz kaynak” yapısının önemi

Abdullah KİRAZ

Değerli okurlarım, bugün sizlerle işletmelerimizin bilançolarında yer alan ÖZ KAYNAK (ÖZ SERMAYE) unsurunun, temas ettiği bazı kritik alanlara ve bu yönüyle de Öz kaynakların işletmelerimiz açısından önemine ve sağlayabileceği bazı vergisel avantajlarına değinmeye çalışacağım.

Şu hususa da değinmekte öncelikle yarar görüyorum: “Mutlak anlamda ÖZ KAYNAK ile faaliyetleri sürdürmek en iyi yöntemdir.” şeklinde bir yargıya da kapılmanızı istemem. Zira, ticari koşullar, işletmelerimizin genel finansal vaziyeti, sermaye ve yedek akçe durumları, kredi olanakları, büyüme stratejileri ve müşteri taleplerini birlikte dikkate aldığımızda ÖZ KAYNAK dışındaki finansman araçlarının da (bir başka ifade ile Kısa veya Uzun Vadeli borçların) işletmelerimizde kullanımına büyük ihtiyaç duyulabileceğini bilmemiz gerekiyor. Yabancı kaynağın maliyeti işletmenin borç sağlayanlara faiz gideri ödemesi diyebiliriz. Öz Kaynağın da işletmelerimiz açısından tamamen karşılıksız bir kaynak olduğunu ifade etmek de kanaatimce doğru olmayıp, bu öz kaynağı işletmeye sağlayan ortakların-yatırımcıların da işletme karlarından en azından piyasa reel faizleri kadar beklentileri olabileceğini de göz önünde bulundurmamız gerekmektedir.

Gelelim yazımızın ana konusuna…

Öz Sermaye neyi ifade eder? Sermaye ile aynı mıdır?

Önce Öz Sermaye ile Sermaye kavramı arasındaki farkı kısaca açıklayalım:

Öz Sermaye (veya Öz Kaynak) bir ticari organizasyonun sahip olduğu tüm varlık, hak ve alacakları toplamından (bir başka ifade ile bilançonun aktif toplamından) tüm borçlarının (uzun veya kısa vadeli borçları) düşülmesinden sonra bulunan bir unsur olup, bu kavram sermaye unsuruna ilave olarak işletmenin geçmiş dönem faaliyetlerinde elde ettiği kar veya zararlarını, kanuni ve ihtiyari yedek akçelerini, sermaye yedeği, özel fon hesaplarını da kapsamaktadır. Bu yönüyle sermayeden daha geniş bir unsuru ihtiva etmektedir. Sermaye ise işletme sahip veya ortaklarının işletmenin ilk kuruluşu sırasında veya sermaye artırımı sırasında işletmeye koymuş oldukları nakdi veya ayni unsurların toplamıdır.

ÖZ SERMAYE kavramının temas ettiği kritik alanlar nelerdir?

Değerli okurlarım, bu soru esasen başlı başına bir kitap içeriğini doldurabilecek cevaba sahiptir diyebilirim. Sizleri sıkmadan, özellikle vergi mevzuatı ve ticari hayata ilişkin uygulamalarda en kritik olanlarını ana başlıkları itibariyle belirtmeye çalışacağım.

Öz Sermaye, işletmelerimizin dönem kârının hesabında dikkate alınan önemli bir unsurdur.

GVK Md. 38 : Bilanço esasına göre ticari kazanç, teşebbüsdeki öz sermayenin hesap dönemi sonunda ve başındaki değerleri arasındaki müsbet farktır.

Öz Sermaye, kurumlar vergisi mükelleflerinde Örtülü Sermaye tutarın belirleyen önemli unsurdur.

KVK- Md.12/1: Kurumların, ortaklarından veya ortaklarla ilişkili olan kişilerden doğrudan veya dolaylı olarak temin ederek işletmede kullandıkları borçların, hesap dönemi içinde herhangi bir tarihte kurumun öz sermayesinin üç katını aşan kısmı, ilgili hesap dönemi için örtülü sermaye sayılır.

Öz Sermaye tutarı büyüdükçe, örtülü sermaye nedeniyle ilişkili kişilerden yapılan borçlanmalara ilişkin faiz giderini yazma oranı da o nispette artacaktır. Öz Sermayeniz düşük ise, ilişkili kişilerden yapılan borçlanmaların örtülü sermaye sayılması olasılığı giderek artacak ve bu nedenle de bu borçlanmalar için ödenen faiz vb. finansman giderleri kazancın tespitinde gider olarak dikkate alınması imkânı azalacaktır.

Öz Sermaye, üzerinden ödenen veya hesaplanan faiz, kur farkları ve benzeri giderler GİDER OLARAK kabul edilmez.

 KVK. Md. 11/1-a 

“ (1) Kurum kazancının tespitinde aşağıdaki indirimlerin yapılması kabul edilmez:

a) Öz sermaye üzerinden ödenen veya hesaplanan faizler. …”

Öz Sermaye, FİNANSMAN GİDER KISITLAMASI uygulamasında gider olarak dikkate alınabilecek finansman giderlerini etkileyen önemli unsurlardandır.

KVK. Md. 11/1-i)  “ Kredi kuruluşları, finansal kuruluşlar, finansal kiralama, faktoring ve finansman şirketleri dışında, kullanılan yabancı kaynakları öz kaynaklarını aşan işletmelerde, aşan kısma münhasır olmak üzere, yatırımın maliyetine eklenenler hariç, işletmede kullanılan yabancı kaynaklara ilişkin faiz, komisyon, vade farkı, kâr payı, kur farkı ve benzeri adlar altında yapılan gider ve maliyet unsurları toplamının %10'unu aşmamak üzere Cumhurbaşkanınca kararlaştırılan kısmı.”

Öz Sermaye tutarı büyüdükçe finansman gider kısıtlamasına tabi tutulacak borç tutarı azalacak ve bu suretle gider yazılabilecek finansman maliyeti artacaktır.

5- Devrolan veya bölünen kurumların ÖZ SERMAYE tutarını aşmayan GEÇMİŞ YIL ZARARLARI devralan veya bölünme sonucu oluşan yeni kurumda kurum kazancından mahsup edilebilmekte, aşan tutarı ise mahsup edilememektedir.

KVK. Md. 9/1-a: “Kanunun 20 nci maddesinin birinci fıkrası çerçevesinde devralınan kurumların devir tarihi itibarıyla öz sermaye tutarını geçmeyen zararları ile 20 nci maddenin ikinci fıkrası kapsamında gerçekleştirilen tam bölünme işlemi sonucu bölünen kurumdaki öz sermayesinin devralınan tutarını geçmeyen ve devralınan kıymetle orantılı zararların indirilmesinde aşağıdaki şartlar ayrıca aranır: ….”

GİRİŞİM SERMAYESİ FONU olarak ayrılabilecek tutarın belirlenmesinde önemli bir unsurdur.

VUK Md. 325/A: “ Sermaye Piyasası Kurulunun düzenleme ve denetimine tabi olarak Türkiye'de kurulmuş veya kurulacak olan girişim sermayesi yatırım ortaklıklarına sermaye olarak konulması veya girişim sermayesi yatırım fonu paylarının satın alınması amacıyla, ilgili dönem kazancından veya beyan edilen gelirden girişim sermayesi fonu ayrılabilir. Bu fon, kurum kazancının veya beyan edilen gelirin %10'unu ve öz sermayenin %20'sini aşamaz.

Girişim sermayesi fonu olarak ayrılan tutarlar pasifte geçici bir hesapta tutulur. Mükelleflerce, fonun ayrıldığı yılın sonuna kadar girişim sermayesi yatırım ortaklıklarına veya girişim sermayesi yatırım fonlarına yatırım yapılmaması halinde, zamanında tahakkuk ettirilmeyen vergiler gecikme faizi ile birlikte tahsil edilir.

Bu fon; amacı dışında herhangi bir suretle başka bir hesaba nakledilmesi, işletmeden çekilmesi, ortaklara dağıtılması, dar mükelleflerce ana merkeze aktarılması veya işin terki, işletmenin tasfiyesi, devredilmesi, bölünmesi ya da girişim sermayesi yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinin veya girişim sermayesi yatırım fonu katılma paylarının elden çıkarılmasından itibaren altı ay içinde bu maddede belirtilen amaçla yeniden kullanılmaması halinde, bu işlemlerin yapıldığı veya sürenin dolduğu dönemde vergiye tabi tutulur.”

Bilanço esasına göre defter tutan gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerine önemli bir vergisel avantaj da sağlayan GİRİŞİM SERMAYESİ FONU uygulamasında, vergilendirilecek kazançtan düşülerek ayrılabilecek fon tutarının üst limitini ÖZ SERMAYE tutarı da önemli derecede etkilemektedir.

Beyan edilen gelirin (kazancın) % 10 unu veya Öz Sermaye tutarının % 20 sini aşan fon tutarı kurum kazancından indirilememektedir.

Kazanç tutarının el vermesi halinde, Öz Sermaye tutarının % 20 sine kadar olan kazanç tutarı, ilgili yıl gelir veya kurumlar vergisi beyannamesinde kazançtan indirilerek vergi matrahından tenzil edilmektedir.  

Enflasyon düzeltmesi uygulamasında, varlıklarını ÖZ SERMAYE ile finanse eden işletmeler göreceli olarak diğer işletmelere göre daha az vergi yükü ile karşı karşıya kalabilirler.

Enflasyon düzeltmesi bu yıl sonu bilançolarında ve izleyen yılların geçici ve yıl sonu bilançolarda Vergi Usul Kanunu’nun Mük.298 A ve Geçici 33 üncü maddesi uyarınca yapılacak. Bilançoların PARASAL OLMAYAN unsurları (parasal olmayan varlıklar ve parasal olmayan kaynaklar) enflasyon düzeltmesine tabi tutulacaktır. ÖZ SERMAYE parasal olmayan kaynaklar olarak kabul edilmektedir.

Bilançonun aktif tarafında yer alan parasal olmayan varlıkların enflasyon düzeltmesi gelir etkisi, pasif tarafında yer alan parasal olmayan kaynakların (ki bu da öz sermaye = öz kaynak hesap grubu altındaki hesaplardır) enflasyon düzeltmesi gider etkisi oluşturarak dönem kazancına enflasyon düzeltmesi etkisi olarak yansıyacaktır. Her ne kadar, 31.12.2023 tarihli bilançoların enflasyon düzeltmesine tabi tutulması nedeniyle oluşan kar/zarar vergilendirilmeyecek olmakla birlikte, 2024 ve müteakip zamanlarda yapılacak enflasyon düzeltmeleri doğrudan kar veya zararı etkileyecektir. Bu nedenle, işletmelerin öz kaynak yapısının göreli olarak bilançoda yüksek bir paya sahip olduğu durumda (bir başka ifade ile işletmenin parasal olmayan varlıklarını öz kaynak ile finanse ettiği ölçüde) enflasyon düzeltmesi uygulaması vergi etkisi o derece olumlu olacaktır (daha az vergi yüküne yol açacaktır).

Öz Sermaye, işletmelerin KREDİBİLİTESİNE etki eden önemli unsurlar arasında yer almaktadır.

Kredi sağlayan kuruluşlar, işletmelerin başta bilançoları ve diğer finansal tablolarına bakarak, kapsamlı analizler (Z-Score veya Zeta) yapmakta, müşterilerini risklilik durumlarını skorlamakta ve buna göre kredi başvurularını değerlendirerek işletmelere kredi verip vermeyeceğine karar vermektedir. Bu değerlendirme süreçlerinde kullanılan “Toplam Finansal Borç / Öz Sermaye”, “Net Kar / Ortalama Toplam Öz Sermaye”, “Öz Sermaye / Aktif Toplamı”, “Duran Varlık/ Öz Sermaye” gibi oran analizlerinde Öz Sermaye doğrudan kullanılmakta, diğer oran analizlerine ise dolaylı olarak önemli etkiler oluşturmaktadır. Bu çerçevede Öz Sermaye güçlü olan kuruluşların göreceli olarak diğer kuruluşlara göre kredibilitesinin daha yüksek olacağı ve ihtiyaç halinde daha uygun koşullarla kredi imkanlarına kavuşabileceğini değerlendirebiliriz.

Sonuç olarak, Öz Sermaye işletmelerimizin gerek vergi mevzuatı gerekse ticari hayatında önemli yer tutan unsurlardan olduğunu görüyoruz. Özellikle kredi imkanlarının daraldığı dönemlerde, güçlü öz sermaye yapısı olan işletmeler göreceli olarak daha az sıkıntı yaşamaktadırlar.

Öz Sermaye’yi “Ayağını yorganına göre uzat” atasözümüzde olduğu gibi bir yorgana benzetirsek, yorganı uzun olanlar ayağını rahatlıkla uzatabilirler.

İşletmelerinizde Öz Sermaye yapısının güçlendirilmesine katkı sağlayacak var olan vergi müesseseleri için de mali müşavir ve yeminli mali müşavirleriniz sizlere yol gösterici olabilecektir. Bazı müesseseler için sınırlı günlerdeyiz…

Öz sermaye yapınızın güçlü olması dileğiyle…