Gençlerin ve kadınların istihdamına yönelik teşvikler devam etmeli

Bölgesel gelişmişlik farklarının ortadan kaldırılması, istihdam maliyetlerinin azaltılması, gençlerin ve kadınların işgücüne katılımının artırılması, mesleki ve teknik eğitimin özendirilmesi, engellilerin istihdam edilebilirliğinin sağlanması, ekonomik krize bağlı işten çıkarmaların önüne geçilmesi, kültür yatırım/ girişimlerinin ve Ar-Ge faaliyetlerinin teşvik edilmesi gibi amaçlarla sigorta primi teşvik ve destekleri ile ilgili son yirmi yılda önemli düzenlemeler yapılmıştır.

Söz konusu teşvik düzenlemelerinin de etkisiyle hem istihdam üzerindeki vergi yükü/vergi takozu (ücretten alınan vergiler ile işçi ve işveren sosyal güvenlik primlerinin işgücü maliyetine oranı) azalmış, hem de istihdamda artış sağlanmıştır.

OECD’nin Ücretlerin Vergilendirilmesi 2023 Raporu’na göre, iki çocuklu tek gelirli evli çift için OECD ülkelerindeki ortalama vergi yükü %25,6 iken, Türkiye’de bu oran %37,2 seviyesindedir.

Son yıllarda sağlanan iyileşmeye rağmen, Türkiye'de istihdam vergilerinin yükü, OECD ortalamasının hala 11,6 puan üzerindedir.

İstihdam üzerindeki yükler, hem bireylerin istihdam kararlarını ve seçeneklerini, hem de firmaların işe alım kararlarını, yani kaç kişiyi istihdam edeceklerini doğrudan etkilemektedir.

Yine, istihdam üzerindeki vergi ve prim yükünün ağırlığı, işsizlik ve kayıt dışı istihdamla mücadelede yeterince gelişme sağlanamamasının temel nedenlerinden birisini oluşturmaktadır. Yüksek vergi ve prim yükü, hem işçi ve işvereni kayıtdışılığa özendirmekte, hem de firmalar arasında haksız rekabete yol açmaktadır.

Bu nedenle, istihdamın, üretimin ve ihracatın artırılması için sosyal güvenlik primlerinin ve diğer ücret dışı işgücü maliyetlerinin işletmeler üzerindeki yükünü azaltacak önlemlerin alınması/devam ettirilmesi önem taşımaktadır.

Aşağıda TÜİK’in 10 Kasım 2023 tarihinde açıkladığı işgücü istatistiklerine yer verilmiştir.

Kaynak: TÜİK

Mevsim etkilerinden arındırılmış verilere göre, 2023 yılı Eylül ayında işsizlik oranı %8,9 istihdam edilenlerin sayısı ise 31 milyon 686 bin kişi olarak gerçekleşmiştir.

İstihdam edilenlerin 2023/Ocak ayındaki sayısı (31 milyon 698 kişi) ile 2023/Eylül ayındaki sayısı (31 milyon 686 kişi) karşılaştırıldığında, neredeyse dokuz aylık sürede istihdam edilen kişi sayısında hiç artış olmadığı görülmektedir.

Türkiye gibi genç bir nüfusa sahip ve her yıl mevcut işsizlere ilave olarak yaklaşık 1 milyon kişinin işgücüne dahil olduğu bir ülkede istihdam sayısının dokuz aylık sürede artmamış olması, üzerinde ciddi olarak düşünülmesini gerektirmektedir.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, istihdam üzerindeki vergi ve sigorta primi yükü işletmelerin personel işe alım kararları üzerinde belirleyici olmaktadır.

Bu çerçevede, işletmeler personel işe alımı sırasında, işgücü maliyetlerini düşürebilmek için yararlanılabilecek vergi ve sigorta primi teşviki olup olmadığını sorgulamakta, işe alım kararlarını ve istihdam sayısını buna göre şekillendirmektedirler.

İstihdam teşvikleri ile ilgili farklı tarihlerde ve farklı amaçlarla düzenlemeler yapılmış ise de, hem işletmelerin işgücü maliyetlerinin aşağıya çekilmesi, hem de istihdamı artırmaya yönelik kurgusu ve etkinliği bakımından iki teşvik öne çıkmaktadır.

Bu teşviklerden birisi 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’nun geçici 10’uncu maddesi ile getirilen 6111 Kanun numaralı Sigorta Primi Teşviki, diğeri de yine aynı kanunun geçici 19’uncu maddesi ile getirilen 7103 Kanun numaralı Sigorta Primi Teşviki’dir.

6111 Kanun numaralı Sigorta Prim Teşviki

6111 Kanun numaralı Teşvik olarak bilinen istihdam teşviki, Mart/2011 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, Cumhurbaşkanı’na verilen yetkiye istinaden en on 31.12.2023 tarihine kadar uygulama süresi uzatılmıştır. Önümüzdeki günlerde yasal bir düzenleme yapılmaması durumunda işletmeler 01.01.2024 tarihinden sonra yeni işe alacakları işçilerinden dolayı söz konusu teşvikten yararlanamayacak olup, sadece 31.12.2023 tarihinden önce işe almış oldukları işçilerden dolayı kalan teşvik süresi kadar yararlanabileceklerdir.

Söz konusu teşvikten yararlanmak için genel olarak aşağıdaki şartlar aranmaktadır.

- 01.03.2011 ila 31 12 2023 tarihleri arasında işe alınmış olması

- 18 yaşından büyük olması,

- İşe başladığı tarihten önceki 6 aylık dönemde işsiz olması,

- İşe girdiği tarihten önce işyerinin 6 aylık sigortalı sayısına ilave olarak çalıştırılması,

- Prim belgelerinin yasal sürede verilmiş ve tahakkuk eden primlerin yasal sürede ödenmiş olması,

- Ödeme vadesi geçmiş borcunun olmaması,

Yukarıda belirtilen şartların bulunması halinde kadın sigortalılar için 18 yaşından büyük olması halinde 24 ila 54 ay, erkek sigortalılar için 18-29 yaş arasında olması halinde 24 ila 54 ay arasında, 29 yaşından büyük olması halinde 6 ila 24 ay arasında sigorta primi teşviki verilmektedir.

Yukarıdaki şartlarla işçi istidam eden işverenlere 2023 yılı ikinci altı aylık dönemde işçi başına 2 bin 749 lira 97 kuruş ila 20 bin 624 lira 79 kuruş teşvik verilmekte olup, bu teşvik işverenlerin de her ay %2 oranında işsizlik primi ödeyerek katkıda bulunduğu İşsizlik Sigortası Fonu tarafından karşılanmaktadır.

6111 Kanun numaralı Prim Teşviki’nin yararlanma şartları incelendiğinde, doğrudan belli yaş aralığındaki işsiz kadın ve gençleri ve nitelikli personel istihdamını ve ilave istihdam yaratılmasını hedeflemesi yönünden çok iyi kurgulanmış etkin bir istihdam teşviki olduğunu söyleyebiliriz.

7103 kKanun numaralı Sigorta Prim Teşviki

7103 Kanun numaralı Teşvik olarak bilinen istihdam teşviki, Ocak/2018 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, Cumhurbaşkanı’na verilen yetkiye istinaden en on 31.12.2022 tarihine kadar uygulama süresi uzatılmıştır. Söz konusu teşvikin 31.12.2023 tarihine kadar da uygulanma imkânı varken, Cumhurbaşkanı’na verilen uzatma yetkisi kullanılmadığından işverenler 2023 yılında söz konusu teşvikten yararlanamamıştır.

 Söz konusu teşvikten yararlanmak için genel olarak aşağıdaki şartlar aranmaktaydı.

- 01.03.2011 ila 31 12 2022 tarihleri arasında işe alınmış olması,

- İş-Kur’a kayıtlı işsiz olması,

- İşe başladığı tarihten önceki 3 aylık dönemde işsiz olması,

- İşe girdiği tarihten önceki takvim yılındaki işyeri ortalama sigortalı sayısına ilave olarak çalıştırılması,

- Prim belgelerinin yasal sürede verilmiş ve tahakkuk eden primlerin yasal sürede ödenmiş olması,

- Ödeme vadesi geçmiş borcunun olmaması,

Yukarıda belirtilen şartların bulunması halinde teşvikten yararlanma süresi 12 aydır. Ancak, 18 yaşından büyük kadın, 18 yaşından büyük 25 yaşından küçük erkek sigortalılar ile İş-Kur’a kayıtlı engelli olarak kayıtlı sigortalılardan dolayı işverenlere 18 ay sigorta primi teşviki verilmiştir.

 Yukarıdaki şartlarla işçi istidam eden işverenlere imalat ve bilişim sektöründe faaliyette bulunması halinde brüt asgari ücret tutarı kadar, diğer sektörlerinde faaliyette bulunması halinde asgari ücret üzerinden işçi ve işveren hissesi primlerinin tamamı (%37,5) kadar sigorta primi teşviki verilmiş ve bu teşvik de İşsizlik Sigortası Fonu tarafından karşılanmıştır.

7103 Kanun Numaralı Teşvik De 6111 Kanun numaralı Teşvik gibi belli bir yaş aralığındaki kadın ve gençlerin istihdamının artırılmasını hedeflemesi, yine imalat ve bilişim sektörünün diğer sektörlere göre daha fazla desteklenmesi, söz konusu teşvikten yararlanabilmek için ilave istihdam yaratılma şartının aranması gibi hususlar dikkate alındığında çok iyi kurgulanmış etkin bir teşvik niteliğindedir.

Ancak, 7103 Kanun numaralı Teşvik’ten 31.12.2023 tarihine kadar yararlanma imkânı varken, Cumhurbaşkanı’na verilen uzatma yetkisinin kullanılmamış olması, söz konusu teşvikten yararlanılabileceği düşüncesiyle 2022 yılı ve öncesinde istihdamını artıran işletmelerin 2023 yılında daha yüksek iş gücü maliyeti ile karşı karşıya kalmasına yol açmıştır.

Gerek 2024-2026 dönemini kapsayan Orta Vadeli Program’da (OVP), gerekse 2024-2028 dönemini kapsayan 12. Kalkınma Planı’nda “İstihdam teşviklerinden etkin olmayanlar sonlandırılacak, kadın, genç ve engellilere yönelik teşviklerin ağırlığı artırılarak teşvik sistemi sade ve etkin bir yapıya kavuşturulması sağlanacaktır.” şeklinde politika ve hedef ortaya konulmuştur.

Yukarıda belirtmiş olduğumuz 6111 ve 7103 Kanun numaralı İstihdam Teşvikleri, kadın, genç ve engelli istihdamının artırılmasını doğrudan hedefleyen ve yararlanma şartları yönünden de iyi kurgulanmış en etkin iki sigorta primi teşvikini niteliğindedir.

Dolayısıyla, OVP ve 12. Kalkınma Planı’nda ortaya konulmuş politika ve hedefler de dikkate alınarak, gerek 31.12.2023 tarihinde uygulaması sona erecek olan 6111 Kanun Numaralı Sigorta Primi Teşviki’nin, gerekse Cumhurbaşkanı’na verilen uzatma yetkisi kullanılmadığı için 31.12.2022 tarihinde sona ermiş olan 7103 Kanun numaralı Sigorta Primi Teşviki’nin yasal düzenleme yapılarak uygulama süresinin 2024 ve sonraki yıllarda devam ettirilmesi gerekmektedir.