Depreme ilişkin harcamalarda kamu idarelerine sağlanan kolaylıklar
Ahmet Arslan
Denetçi, CPA, MBA
6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen K. Maraş merkezli depremlerde ilk etapta arama-kurtarma çalışmaları ve hayatta kalanların barınma, yemek, giyecek, ulaşım vb. ihtiyaçları için merkezi yönetim, belediyeler ve diğer kamu kurumlarınca bir takım harcamaların yapılması zarureti ortaya çıkmıştır. Söz konusu harcamaların bir kısmı deprem bölgesindeki kamu idareleri tarafından yapılırken bir kısmı ayni veya nakdi yardım olarak diğer bölgelerdeki kamu idareleri tarafından gerçekleştirilmektedir.
Söz konusu harcamaların kolaylıkla ve ivedi olarak gerçekleştirilmesi için aşağıda başlıklar halinde irdelendiği üzere bir takım yasal düzenlemeler yapılmıştır.
Çeşitli mevzuat metinlerinde de afet ve acil durum hallerine ilişkin olarak çeşitli istisna ve esneklikler bulunmaktadır.
Öte yandan, Afet Ve Acil Durum Harcamaları Yönetmeliği de afet ve acil durum hallerinde yapılacak harcamalarda gerek AFAD’a gerekse diğer kamu idarelerine bir takım imkanlar sağlamaktadır.
1- İhalesiz olarak (doğrudan teminle) yapılacak mal ve hizmet alımlarında üst limit yükseltilmiştir.
2023/1 sayılı Kamu İhale Tebliği ile doğrudan teminle (22/d bendi kapsamında) yapılabilecek mal ve hizmet alımlarında üst limit büyükşehir belediyesi sınırları içindeki yerlerde 431 bin 810 TL, diğer yerlerde 143 bin 845 TL olarak belirlenmiştir. Ancak, 9/2/2023 tarihli ve 6787 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile; Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa illerinde ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması amacıyla tüm idareler tarafından 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’nun 22’nci maddesinin (d) bendi kapsamında doğrudan temin yoluyla yapılacak alımlarda uygulanacak parasal limit 28/02/2023 tarihine kadar (bu tarih dahil) 5 milyon (beş milyon) TL olarak belirlenmiştir. Ayrıca, söz konusu tutar 4734 sayılı Kanun’un 62’nci maddesinde yer alan üst sınırın (%10) hesabında da dikkate alınmayacaktır.
2- Harcama yetkililerinin üst yönetici tarafından belirlenmesine imkan sağlanmıştır.
5018 sayılı Kanun’a göre, harcama yetkilisi kendisine ödenek tahsis edilen her bir harcama biriminin en üst yöneticisi, gerçekleştirme görevlisi ise harcama yetkilisine hiyerarşik olarak en yakın kamu görevlisi olmakla birlikte depremden etkilenen illerde harcama işlemlerinin gerçekleştirilmesinde aksaklık yaşanmaması amacıyla, Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın 08.02.2023 tarihli yazısıyla;
- Mevcut harcama yetkilisi görevi ifa edemeyecek durumda ise harcama yetkilisinin ilgili üst yönetici tarafından belirlenmesi,
- Gerçekleştirme görevlilerinin ise harcama yetkilileri tarafından belirlenmesi,
uygun bulunmuştur.
3- Ön mali kontrole tabi tutulacak harcamalara ilişkin limit yükseltilmiştir
Kural olarak, kamu idarelerin, ihale kanunlarına tâbi olsun veya olmasın, harcamayı gerektirecek taahhüt evrakı ve sözleşme tasarılarından tutarı mal ve hizmet alımları için 5 milyon Türk Lirası’nı, yapım işleri için 15 milyon Türk Lirası’nı aşanlar mali hizmetler biriminin ön mali kontrolüne tâbi olması zorunluluğu bulunmakla birlikte Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın 10.02.2023 tarihli yazısıyla; depremler sonucunda ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olarak OHAL süresince söz konusu limitler mal ve hizmet alımlarında 15 milyon TL, yapım işleri için 45 milyon TL’ye yükselmiştir. Dolayısıyla, depremler sonucunda ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olarak söz konusu limitlerin altındaki harcamaların mali hizmetler biriminin ön mali kontrolünden geçmesi zorunluluğu kaldırılmıştır.
4- Sözleşmelerin ifasında güçlük yaşayan yüklenicilere kolaylık sağlanacaktır
Kamu İhale Kurumu tarafından 08.02.2023 tarihinde yayımlanan duyuruya göre;
- 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu’nun 10 uncu maddesinde doğal afetler mücbir sebep halleri arasında sayılmış olduğundan, 6/2/2023 tarihinde ülkemizde meydana gelen depremlerden etkilenen illerde (Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa) yürütülen kamu ihale sözleşmelerine veya bu illerde faaliyet gösteren kişilerin diğer illerde yürüttüğü ve depremlerden etkilenen sözleşmelere ilişkin mücbir sebep talepleri için kuruma ayrıca başvuru yapılmasına gerek bulunmadığı; yükleniciler tarafından idarelere mücbir sebep başvurusunda bulunulması halinde, doğrudan idareler tarafından somut olayın niteliğine göre bu hususta süre uzatımı verilmesi, sözleşmenin feshi veya başvurunun reddedilmesi seçeneklerinden birine karar verilebileceği,
- Depremlerden etkilenen illerde ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması amacıyla, devam eden kamu ihale sözleşmelerinde kullanılan iş gücü, iş makinesi, teçhizat ve ekipmanların ilgili kurum ve kuruluşların koordinasyonunda bölgeye sevk edilmesine ilişkin talepler karşısında, idarelerce yüklenicilere herhangi bir cezai işlem uygulanmaksızın gereken kolaylığın sağlanması gerektiği,
belirtilmiştir.
5- Afet ve acil durum harcamaları yönetmeliğine göre harcama yapılması
İlk olarak belirtmek gerekir ki, söz konusu yönetmelik kapsamında harcama yapılabilmesi için afet ve acil durum faaliyetleri için ilgili kamu idaresi bünyesinde özel hesap (bütçe) açılmış olması gerekmektedir.
AFAD bütçesinde ayrılan afet ve acil durum faaliyetleri ödeneği bütçeye gider kaydedilmek suretiyle özel hesaba aktarılarak kullanılır. AFAD Başkanlığı’nca uygun görülen hâllerde, özel hesaba aktarılan bu tutarlardan kamu kurum ve kuruluşları ile mahalli idareler tarafından açılacak özel hesaplara da aktarma yapılabilir.
Diğer kamu kurum ve kuruluşları ile mahalli idareler de, AFAD Başkanlığı özel hesabına aktarma yapabilir.
Özel hesap, kanunun belirlediği amaçlar doğrultusunda kullanılır. Sarf belgeleri Sayıştay denetimine uygun saklanır.
Afet ve acil durum halleri dışında özel hesaplardan harcama yapılamaz. Özel hesaplardan yapılacak harcamalar, 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu hükümlerine tabi değildir.
Afet ve acil durum hallerinde ortaya çıkacak ihtiyaçların karşılanması amacıyla yapılacak mal ve hizmet alımları ile acil nitelikteki yapım işleri, afet veya acil durum hallerinden itibaren otuz günlük süre ile sınırlı olmak üzere bu Yönetmelikte düzenlenen ihale usulleri çerçevesinde yapılır. AFAD Başkanlığı tarafından gerekli görüldüğünde bu süre uzatılabilir.
İhtiyaç duyulan mal ve hizmetler ile acil yapım işleri doğrudan temin veya pazarlık usulü ile veya protokol yapılmak suretiyle kamu kurum ve kuruluşları, Türkiye Kızılay Derneği ile akredite edilmiş sivil toplum örgütlerinden sağlanabilir.
5.1. AFAD Başkanlığı özel hesabının kullanımı
Başkanlık özel hesabından yapılacak harcamalar başkanlık bünyesinde oluşturulacak bir komisyon tarafından gerçekleştirilir. Harcama öncesinde, harcamanın konusunu gösterir AFAD Başkanı’nın onayı alınır.
Komisyon, başkanlığın ilgili dairelerinden AFAD Başkanı tarafından belirlenecek biri başkan olmak üzere en az üç kişiden oluşur. AFAD Başkanlığı özel hesabından yapılacak harcamalar için gerekli belgelerin hazırlanması görevlerini yürütmek üzere komisyon başkanı tarafından sorumlulukları belirlenmek kaydıyla komisyon üyelerinden bir veya daha fazla personel görevlendirilir.
Başkanlık özel hesabından yapılan harcamalar konusunda komisyon, AFAD Başkanına karşı sorumludur.
5.2. Kamu kurum ve kuruluşları ile mahalli idarelerin özel hesaplarının kullanımı
Kamu kurum ve kuruluşları ile mahalli idarelerin özel hesaplarından yapılacak harcamalar bu idareler bünyesinde oluşturulacak afet ve acil durum komisyonları tarafından gerçekleştirilir. Harcama öncesinde, harcamanın konusunu gösterir üst yönetici onayı alınır.
Komisyonlar, üst yönetici tarafından belirlenecek biri başkan olmak üzere en az üç kişiden oluşur. Komisyon başkanı, komisyon üyelerinden birini mutemet olarak tayin eder. Afet ve acil durum hâllerinde harcamalar bu mutemet eliyle yaptırılır.
Özel hesaplardan yapılan harcamalar konusunda komisyon, üst yöneticiye karşı sorumludur.
Özel hesaptan yapılacak harcamalarda yetki süresi üst yönetici onayının alındığı tarihten itibaren otuz gündür. Bu süre, gerektiğinde AFAD Başkanlığı’nca uzatılabilir.
Ülkemizin ve insanlığın bu tür felaketleri bir daha yaşamaması temennisiyle.