Çiftçi gözüyle tarımda yeni destekleme modeli
Tarımla ilgili 26 Temmuz 2024 ile 29 Ağustos 2024 tarihleri arasında çok önemli düzenlemeler ve kararlar yayınlandı.
İlk olarak, tarımsal üretimin planlanması çalışmaları çerçevesinde 26 Temmuz 2024 günü 2024-2026 dönemini kapsayan hayvancılık ve su ürünleri ile ilgili 3 yıllık destek kararnamesi Resmi Gazete’de yayımlandı.
İkincisi, iki yıl üst üste işlenmeyen (ekilmeyen) tarım arazilerinin tarım amaçlı kiraya verilmesine ilişkin yönetmelik 22 Ağustos 2024 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi.
Üçüncüsü, 2024 yılı bitkisel üretim destekleri ile ilgili Cumhurbaşkanı Kararı 24 Ağustos 2024 tarihli Resmi Gazete’de yayımlandı.
Dördüncüsü ve belki de en önemlisi 2025-2027 yıllarını kapsayan 3 yıllık bitkisel üretim desteklerine ilişkin Cumhurbaşkanı Kararı 29 ağustos 2024 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlandı.
Çiftçi ekim konusunda çok kararsız
Tarım sektörünün son yılların en zor dönemini yaşadığı, ürünlerin tarlada, elde kaldığı bir dönemde, çiftçi eylemlerinin olduğu günlerde bu kadar köklü değişikliğin, yasal düzenlemenin yapılması çiftçinin zaten karışık olan kafası daha da karıştı.
Çünkü, çiftçi bu yıl hasat ettiği hemen hemen tüm ürünlerden zarar etti. Bazı çiftçilerin ürünü elinde, tarlasında kaldı, satamadı. Satanlar da zararına sattığını ifade ediyor. Her üründen zarar edince çiftçi gelecek yıl ne ekeceği konusunda kararsız kaldı. Kafası karıştı.
Düne kadar hangi ürünün fiyatı yüksekse, hangi üründen para kazandıysa o ürünü ekiyordu. Ezber bozuldu. Çiftçi bir yandan zarar ettiği için ekim yapıp yapmama konusunda kararsız bir yandan da açıklanan yeni desteklerle geçmiş yıllara göre acaba daha yüksek destek alabilir miyim ikilemi arasında kaldı.
Destekleme kararnameleri zamana yayılabilirdi
Tarım ve Orman Bakanlığı üretim planlamasına geçileceğini 2023 yılı sonbaharında açıklamıştı. Dolayısıyla 2024 destekleme kararnamesi çok önceden açıklanabilirdi. Yine ekilmeyen tarım arazilerinin kiralanması konusu pandemi döneminde gündeme gelmişti. Yönetmelik daha önce yayınlanabilirdi. Ama tarımsal planlama için çalışan bakanlık bu planlamayı yapamadı ve her şeyi bir aya sıkıştırdı. Çiftçi ürünlerini satamazken veya zararına satarken yani bir anlamda can derdindeyken üst üste gelen düzenlemelerle kafası iyice karıştı.
Ankara’da yapılan çalışmaların sahada karşılığı var mı?
Ankara’da Tarım ve Orman Bakanlığı’nın hazırladığı bu kararnameler, yönetmelikler, kısacası düzenlemeler sahada nasıl karşılık buluyor? Yıllardır sahada olan bir gazeteci olarak beni en çok bu yönü ilgilendiriyor. Çünkü siz masa başında mükemmel bir çalışma yapsanız da onun sahada karşılığı yoksa çalışmanız boşa gider.
Güncel ve somut bir örnekle bunu anlattıktan sonra düzenlemelerle ilgili sahadaki ilk yansımaları paylaşacağım.
Önceki Tarım ve Orman Bakanı Vahit Kirişçi’nin bakanlığı döneminde 2022 yılında gübre ve mazot desteğinin nakit olarak değil, ayni olarak yapılması kararlaştırıldı. Bugünkü Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı o dönemde bakan yardımcısıydı.
2022 Yılında Yapılacak Tarımsal Desteklemelere İlişkin Cumhurbaşkanlığı Kararı 20 Ekim 2022 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Açıklanan 2022 üretim yılına ait tarım desteklerinin çiftçilere ödenmesi 2023 yılı bütçesinden yapılacaktı. Fakat hububat ürünlerinde(buğday, arpa, yulaf, çavdar, tritikale ve çeltik) mazot ve gübre desteğinin erken ödenmesi kararlaştırıldı.
Bu ürünlerde çiftçinin alacağı mazot ve gübre desteği nakdi para olarak ödenmeyeceği bunun yerine Ziraat Bankası kartına çiftçinin alacağı destek miktarı kadar kredi(limit) yükleneceği ve bununla sadece mazot ve gübre alacağı açıklandı. Çiftçi bunun için herhangi bir masraf, faiz ödemedi. Daha başlangıçta bu sitemin yürümeyeceği görüldü. Karta yüklenen kredi/limit ile sadece Ziraat Bankası’nın anlaşmalı olduğu işyerlerinde kullanılabiliyordu. Çiftçinin o an gübre veya mazota değil başka ihtiyaçları varken karttaki parasını kullanamıyordu. Hemen bazı uyanıklar çıktı ve bu kartla mazot gübre alınmış gibi göstererek belli bir faiz karşılığında çiftçiye nakit ödeme yapmaya başladı. Veya diğer ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde karttaki kredi kullanıldı.
Çiftçiler daha ilk günden bu sistemin yürümeyeceğini söyledi. Yani Ankara’da yapılan çalışma sahada çalışmadı. Nitekim şimdi 2025-2027 destekleri açıklanırken Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı, tüm desteklerin nakdi olarak yapılacağını adeta müjde gibi verdi. Ayni ödemeyi getiren de kendileri, yanlışı görüp kaldıran da.
Yumaklı, geçen hafta düzenlediği basın toplantısında mazot ve gübre desteğinin ayni olarak değil nakdi ödeneceğine ilişkin şunları söyledi: "Geçtiğimiz iki yılda bu iki girdinin ayni olarak verilmesi sistemini getirmiştik ama maalesef orada hiç istemediğimiz sonuçlar oluştu ve biz bunları çiftçilerimizden ve üreticilerimizden gelen talep sonucunda nakdi ödemeye çevirdik." Geç de olsa yanlıştan dönmek önemli.
Yeni destekleme modelinin sahadaki ilk yansımaları
Şimdi gelelim yeni destek modeline. Bu destekleme modeli açıklandıktan sadece 6 gün sonra Tekirdağ Karaevli Köyü’ndeydik. DLG Fuarcılık tarafından 4-7 Eylül tarihlerinde düzenlenen 14. Karaevli Tekirdağ Tarım ve Teknoloji Günleri Fuarı’nda Türkiye İş Bankası’nın düzenlediği tarım sohbetinde çiftçilerle, sektör temsilcileriyle buluştuk.
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nden Prof. Dr. Harun Baytekin hocamızla birlikte ağırlıklı olarak tarımda yeni destek modelini anlattık, çiftçilerden gelen soruları yanıtladık. Çiftçilerin yoğun ilgisi ve katkısı ile yapılan bu toplantı ve sonrasında çok sayıda üretici ile sektör temsilcisiyle gün boyu sohbet ettik. Söz dönüp dolaşıp yeni destekleme modeline geldi.
Öncelikle çiftçiler genel anlamda desteklerin ekimden önce açıklanmasından memnun. Desteklerin sadeleştirilmesini de olumlu bulduklarını söyledi. Destekleme modelinin değişmesine alıştıklarını, gelen her bakanın politika değişikliğine gittiğini belirtiyor.
Çiftçilerin endişeleri var
Çiftçilerin önemli endişeleri de var. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1- En önemli endişeleri desteklerin alan bazlı olması nedeniyle kiralanan arazilerde desteklerin tapu sahibi tarafından alınması. Doğrudan gelir desteği uygulandığında üretim yapan çiftçi değil, tapu sahibi desteği alıyordu. Şimdi tüm desteklerin alan bazlı olması nedeniyle yeniden desteklerin tapu sahibine gideceği endişesi var. Tarım ve Orman Bakanlığı bu konuda çiftçilere gerekli açıklamayı yapması ve desteğin üreten çiftçiye verileceğini anlatması gerekir.
2- Desteklerin dekar başına ödenmesi nedeniyle müstahsil makbuzu kesilmeyeceği ve kayıt dışılığın artacağı dile getirildi. Devletin ciddi vergi kaybına uğrayacağını dile getirenler oldu.
Fark ödemesi de ekim öncesi açıklanmalı
3- Trakya Bölgesi ayçiçeği, buğday ve çeltik üretimi ile öne çıktığı için en çok dile getirilen fark ödemesi(prim) desteği oldu. Bakanlığın yaptığı 2024 yılı hesaplamalarında mazot, gübre ve sertifikalı tohum desteği ile yeni destek modelini karşılaştırdığını belirten çiftçiler burada fark ödemesinin hesaba katılmamasını eleştiriyor. Fark ödemesinin hesap dışı kalması nedeniyle aradaki farkın yüksek olduğunu belirten çiftçiler, fark ödemesinde kilo başına hesaplandığında özellikle buğdayda çiftçinin geçmişe göre daha düşük destek alabileceğini iddia ediyor. Bu nedenle fark ödemesinin mutlaka ekimden önce açıklanmasını istiyorlar.
4- Çiftçilerin bir başka endişesi ekilmeyen arazilerle ilgili. Birçok çiftçi zararına üretim yapmak istemedikleri için ekim yapmadıklarını belirterek ekilmeyen arazilerin kiraya verilmesi adı altında el konulacağı endişesi dile getiriliyor. Devletin böyle bir şey yapmayacağını, yapamayacağını dile getirsek de genel bakış açısı bu yönde. Tarım arazilerinin kiraya verilmesi konusu çiftçilerde devlete karşı, bakanlığa karşı bir kuşku yaratmış. Bunun çok net ve inandırıcı bir biçimde anlatılması gerekiyor.
5- Hayvancılık konusunda çiftçi daha umutsuz. Artan maliyetler, sütte yaşanan fiyat krizi, karkas et fiyatlarındaki gerileme nedeniyle şikâyetlerini dile getiren çiftçiler bu şartlarda hayvancılığı sürdüremeyeceklerini ifade ediyor. Ancak desteklerle ilgili fazla bir şey söylemediler. Hayvancılığı belli bir dönem yapmadan da idare edebileceklerini ancak tarım toprağını bırakmak istemediklerini dile getiriyorlar.
Özetle, tarımda yeni destekleme modeli, ekilmeyen arazilerin kiraya verilmesi, başlayacak ekim sezonu ile ilgili konuştuklarımızdan anladığım kadarıyla çiftçilerin kafası karışık, endişeleri var. Tarım ve Orman Bakanlığı bu endişeleri yerinde, sahada çözecek adımlar atmalı.
Karaevli’de düzenlenen fuarda bizi çiftçilerle buluşturan Türkiye İş Bankası Tarım Bankacılığı Pazarlama Bölüm Müdürü Zafer Arslan, Yardımcısı Burak Samur, İMECE Mobil Genel Müdürü İlker Mehmet Sağlam, Türkiye İş Bankası Kobi ve İşletme Bankacılığı Satış Bölümü Tarım Müdür Yardımcısı Turan Akbaş, Tekirdağ Bölge Satış Müdürü Erçin Toptutan ve bölgedeki şube müdür ve yöneticilerine teşekkür ederiz. Ayrıca, Hayrabolu Önder Çiftçi Danışmanlık Derneği Başkanı Mehmet Çıkrıkçılı, dernek üyesi çiftçiler ve çalışanlarına, fuar süresince yakın ilgi gösteren tüm çiftçilerimize teşekkür ederim.