Bir bakışta köylere hizmet götürme birlikleri

Ahmet Arslan

Köylere Hizmet Götürme Birlikleri; adından da anlaşılacağı üzere, köylerin yol, su, kanalizasyon ve benzeri temel altyapı ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve köylerin üye olduğu kuruluşlardır.

Daha önce tüm illerde kurulan söz konusu birlikler 2014 yılında yürürlüğe giren 6360 sayılı Kanun’la il sınırının büyükşehir belediyesi sınırı olarak kabul edilmesi ve söz konusu sınırlar içinde bulunan köylerin mahalle statüsüne dönüştürülmesiyle birlikte sadece büyükşehir belediyesinin kurulmadığı illerde kurulmaktadır.

Köylere hizmet götürme birlikleri 5355 Mahallî İdare Birlikleri Kanunu’nda (Md. 18) düzenlenmiştir. Söz konusu kanuna göre; ilçelerde, tarım ürünlerinin pazarlanması hariç olmak üzere, yol, su, kanalizasyon ve benzeri altyapı tesisleri ile köylere ait diğer hizmetlerin yürütülmesine yardımcı olmak, bizzat yapmak, yaptırmak ve kırsal kalkınmayı sağlamak üzere, tüm köylerin iştiraki ile o ilçenin adını taşıyan, köylere hizmet götürme birliği kurulabilir.

2022 yılı sonu itibariyle köylere hizmet götürme birliklerinin sayısı 451’dir.

Köylere hizmet götürme birlikleri köylerin temel ihtiyaçlarının karşılanmasında fonksiyon bakımından önemli olmakla birlikte, aslında bir kamu idaresi olan söz konusu birliklerin kamu idarelerinin tabi olduğu bir çok kanuna tabi olmaması beraberinde çeşitli şeffaflık ve kamu kaynağının suiistimali gibi tartışmaları (Birlik başkanlarına dört çeker lüks jeepler alınması vb.) getirmektedir.

Öte yandan, köylere hizmet götürme birliklerinin bulunduğu illerde hemen hemen aynı fonksiyonu ifa eden il özel idarelerinin de bulunması beraberinde hizmetlerde tekerrürü ve il özel idaresi vasıtasıyla yapılması gereken hizmetlerin dolambaçlı yollarla daha kolay şekilde söz konusu birlikler üzerinden gerçekleştirilmesi gibi uygulamalara yol açmaktadır. Bu durum Sayıştay’ın denetim raporlarında da dile getirilmektedir.

1. Köylere hizmet götürme birliklerinin yönetim yapısı
- Birlik başkanı merkez ilçelerde vali veya görevlendireceği vali yardımcısı, diğer ilçelerde kaymakamdır.
- Köylere hizmet götürme birliğinin meclisi, birlik başkanı başkanlığında, birliğe üye köylerin muhtarları ve o ilçeden seçilen il genel meclisi üyelerinden oluşur. Köylere hizmet götürme birliğinin encümeni birlik başkanının başkanlığında, meclisin kendi üyeleri arasından gizli oyla seçeceği iki il genel meclisi üyesi ve iki köy muhtarı olmak üzere beş kişiden oluşur.

2. Köylere hizmet götürme birliklerinin mali işleyişi
Köylere hizmet götürme birlikleri önemli miktarda kamu kaynağı kullanan kurumlardır. Örneğin, Köylerin Altyapısının Desteklenmesi Projesi (KÖYDES) köylere hizmet götürme birlikleri aracılığıyla uygulanmaktadır. 2022 yılında Proje kapsamında 3.110.964.000 TL ödenek tahsis edilmiş olup, ödeneğin tamamı İLBANK nezdindeki köylere hizmet götürme birlikleri hesaplarına aktarılmıştır.
Genel olarak mahalli idare birlikleri kamu idarelerinin bütçe ve muhasebe sistemini düzenleyen 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’na tabi olmakla birlikte köyler ve köylerin oluşturdukları birlikler söz konusu kanuna tabi değildir. Bu nedenle, söz konusu idareler bütçe yapmak zorunda olmadığı gibi harcamalarını belli bir bütçe, plan ve program dahilinde harcamak zorunda değildir. Ayrıca söz konusu kurumlar bütçe ve muhasebe sonuçlarını raporlayıp herhangi bir merciye vermez.
Söz konusu idarelerin kendilerine özgü gelirleri pek bulunmamakta olup, giderlerini il özel idareleri ve diğer kamu idarelerince kendilerine aktarılan ödeneklerle icra etmektedir.
Mahalli idare birlikleri kendilerine verilen hizmetleri ifa etmek için bir takım mal ve hizmet alımlarında bulunmak zorundadır. Kamu idarelerinin ihale ve satınalma uygulamaları 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’nda düzenlenmiştir. Söz konusu kanun belediye veya il özel idarelerinden oluşan birlikleri kapsamasına karşın köyleri veya köylerden oluşan mahalli idare birliklerini kapsamamaktadır. Dolayısıyla, köylere hizmet götürme birlikleri ihale ve satınalma uygulamaları bakımından 4734 sayılı Kanun hükümlerine veya başka herhangi bir kurala bağlı bulunmamaktadır.
5355 sayılı Kanun’a göre; bakanlıklar ve diğer merkezi idare kuruluşları ile il özel idareleri; köye yönelik hizmetlere ilişkin yapım, bakım ve onarım işleri, bölünmüş yol, elektrifikasyon, köy yolu, içme suyu, sulama suyu ve kanalizasyon yatırımlarını, kendi bütçelerinde bu hizmetler için ayrılan ödenekleri köylere hizmet götürme birliklerine aktarmak suretiyle gerçekleştirebilirler. Aktarma işlemi merkezi idare kuruluşlarında ilgili bakanın, il özel idarelerinde valinin onayıyla yapılır ve bu ödenekler tahsis amacı dışında kullanılamaz. Bu takdirde iş, birliğin tabi olduğu usul ve esaslara göre sonuçlandırılır. İl özel idaresi bütçe gelirlerinin ne kadarının köylere hizmet götürme birliklerine aktarılacağı, köylere hizmet götürme birliklerinin sunacağı yatırım plânı, yıllık çalışma programı ve uygulama projelerine göre il genel meclisince kararlaştırılır.
Bu durum il özel idarelerince köylere yönelik olarak aslında ihale yoluyla yapılması gereken mal ve hizmet alımı ile yapım işlerinin il özel idarelerince ödeneğin köylere hizmet götürme birliklerine aktarılması suretiyle ihalesiz şekilde yapılması gibi yollara başvurulmasına yol açmaktadır. Hatta köylere yönelik olmayan devlet hastanesi, kayak tesisi, halk kütüphanesi ve huzurevi yapımı gibi işler de sırf 4734 sayılı Kanundaki ihale prosedürlerinden kaçınmak için kamu idarelerince köylere hizmet götürme birliklerine ödenek aktarılması suretiyle söz konusu birliklerce ihalesiz şekilde ve herhangi bir yatırım planı, yıllık çalışma programı ve uygulama projelerine dayanmayan gerçekleştirilmektedir.
Söz konusu hileli ve dolambaçlı işlemler sürekli Sayıştay raporlarında dile getirilmesine karşın düzeltilmesine yönelik herhangi bir aksiyon alınmamaktadır.

3. Denetim
Gerek 5018 sayılı Kanun gerekse 6085 sayılı Sayıştay Kanunu’na göre Sayıştay’ın denetim yetkisi genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerini kapsamaktadır. Köyler ve köylere hizmet götürme birlikleri genel yönetim kapsamında bulunmadıklarından Sayıştay’ın denetime tabi değildir.
5355 sayılı Kanun’a göre, mahallî idare birliklerinin denetimi İçişleri Bakanlığı’nca yapılır. Valiler ve kaymakamlar gerekli gördüklerinde ülke düzeyinde kurulan birlikler dışındaki birlikleri denetleyebilirler. Köylere hizmet götürme birlikleri gibi Sayıştay’ın dış denetimine tâbi olmayan mahallî idare birliklerinin, İçişler Bakanlığı, valiler veya kaymakamlarca malî denetimi sonucunda tespit edilen kamu zararı üzerine yapılan kişi borcu teklifleri, birlik meclisinde görüşülerek karara bağlanır.
Söz konusu kanunda, köylere hizmet götürme birliğinin denetim yetkisinin birlik başkanı olan kaymakama verilmesi bir insanın kendi kendini denetlemesi gibi rasyonel olmayan bir durumu ifade etmektedir.

Sonuç
Köylere hizmet götürme birlikleri köylerin altyapı ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli fonksiyonlara sahip bulunmasına karşın gerek söz konusu kurumlara ilişkin yeterli şeffaflık ve hesap verebilirliğin bulunmaması gerekse mali yönetime ilişkin birçok kanundan muaf olmaları beraberinde söz konusu kurumların ne iş yaptığına ilişkin soruları getirdiği gibi kamu kaynağında suiistimal vb. kötü uygulamaların ortaya çıkmasına yol açmaktadır.
Bu nedenle, kamu kaynağı kullandığı aşikâr olan söz konusu kurumların yeniden düzenlenerek şeffaflık ve hesap verebilirliği arttırılmalı, il özel idareleriyle olan hizmet tekerrürüne yol açan durumlar ortadan kaldırılmalı ve diğer kamu idarelerince ihale yoluyla yapılması gereken işlerin ödenek aktarılması suretiyle dolambaçlı yollarla söz konusu birlikler üzerinden ihalesiz şekilde herhangi bir yatırım planı, yıllık çalışma programı ve uygulama projelerine dayanmadan yapılmasının önüne geçilmelidir.

KAYNAKÇA
Ahmet ARSLAN; Yeni Kamu Mali Yönetimi, 5. Baskı, Ankara.
www.maliekonomim.com