Ben de lider olmak istiyorum

Cumhuriyetimizin 97. yılını kutladık. Kurtuluş Savaşımız ve Cumhuriyetimizin kuruluşunun dünya üzerinde başka bir örneği yoktur. Kaybedilmiş topraklardan bir vatan, darmadağın bir insan topluluğundan bir millet, bu milletin bu vatandaki egemenliğini garanti edecek bir cumhuriyeti bizlere kazandıran Atatürk’e, onun silah ve fikir arkadaşlarına ve bu mucizeyi gerçekleştiren atalarımıza şükran borçluyuz[1]. Kıymetini bilelim.

Ülkemizde yarım milyon kadar müteahhit var. Yine deprem yine çürük çarık binalar yine can kaybı, yine demeçler, yine ıstırap. Yaşamlarını yitirenlere rahmet, yakınlarına baş sağlığı ve sabır diliyor maddi, manevi zarar gören halkımıza geçmiş olsun dileklerimi sunuyorum. Her depremden sonra sağlam bina nasıl yapılır tartışmalarına son verilmesini diliyorum.

Günümüzde büyük savaşlar yerlerini vekâleten yürütülen bölgesel küçük savaşlara, ihtilaller anayasal düzenlemelere sınıfsal ayaklanmalar sokak gösterilerine bıraktılar. Buna paralel olarak değişikliklerin şu veya bu tanıma göre liderleri olduğu ileri sürülenler için de değişik unvanlar kullanılıyor. Bu hafta şu liderlik konusuna bir değinmek istiyorum.

İşletmecilik yazınının önemli bir kısmı magazin basınında popüler olan bir türe hasredilmiştir. Biliyorum benim bu eleştirilerime artık alıştınız. İnanın “Bu ne yahu?” diyerek eleştirdiğim makale ve hatta kitap sayısında bir azalma olsa ben de vaz geçeceğim ama ne yazarlar bu magazin türü yazılar yazmaktan sıkılıyor ne de anlaşılan o ki, okuyanlar okumaktan bıkıyor. Bahsettiğim magazin yazılar doğal olarak magazin basınında popüler ama bir bilim olmamasına rağmen işletmecilik yazınında neden popüler anlaması zor doğrusu.

Magazin basınının popüler makalelerini bilirsiniz. Hani “İdeal eşinizi nasıl tanırsınız” veya “Sizi seviyor mu” başlıkları altında aşk hayatınızın anahtarlarını sunan anketlerden “İdeal bir eşin on özelliği” veya “Çocuğunuzun dahi olduğunu nasıl anlarsınız?” başlıkları altındaki listelere uzanan geniş bir yazın oluştururlar. İşletmecilik yazınında liste bolluğu vardır. Bu listelerin yoğun olarak sunulduğu konulardan biri liderliktir. Sık sık biri kalkar “Büyük Lider” veya “Başarılı Lider” özellikleri başlığı altında listeler hazırlar. Ülkemizde bu tür yazıların çoğu tercümedirler.

Son zamanlarda en sık kullanılan unvanlardan biri liderlik. Ne derseniz deyin unvan olarak cazip. Lider hepimizin annesini ‘kızınızın liderliği altında başarıdan başarıya koşuyoruz’ veya ‘oğlunuzun liderlik vasıfları bizim başarımızda çok önemli rol oynuyor’ iltifatlarını duyar duymaz mutluluktan uçuracak bir unvan. Kim lider olmak istemez? Her ne kadar yaşım 75’i bulduysa da ben de lider olmak isterim. “Neyin lideri?” diye soracak olursanız ne olursa olsun deri. Hiçbir işe yaramasam bile egomu doyurur ahir ömrümde özgeçmişime bir de ‘lider’ vasfını eklerim. Emekli olduğumdan vaktim de var. Uğraşacağım. Bunu nasıl yaparım diye düşündüm. Eh o kadar üniversite geçmişim var. Okur öğrenirim.

Şöyle bir taradım ‘büyük liderlik’ konusunda Türkçe bir-buçuk milyon referans çıktı. Öyle anlaşılıyor ki büyük liderler ile ‘başarılı’ lider aynı şey değil. Çünkü başarılı lider taraması 700 bin referans veriyor. En kısa liste 3-4 özellik, bulabildiğim en uzun liste yüzün üstünde özellik sıralıyor. Bu uzun liste 2020 baskısı. Anlaşılan konu hala popüler ve başarılı veya büyük lider arayışı hala devam ediyor. Belki de eldeki tanımlar yetersiz kalıyor ve ortada bu unvanla dolaşan liderler ne ‘başarılı’ ne de ‘büyük’ gözüküyor ki ya eski tanımlar yeniden biraz değiştirilerek veya aynen tekrar sunuluyor veya yenileri aranıyor. Konudaki yazan çizenlere ve konferansçılara itiraf etmeliyim ki ben de dâhilim. Liderlik konusunda makaleler yazmadım ama epeyi bir konferanslar verdim. İlk konferansımı bundan 20 yıl önce Manila’da birkaç üniversitenin işletmecilik bölümü hocalarının toplandığı kalabalık bir dinleyici gurubuna vermiştim. Konuşmamın birkaç ana teması vardı.

Beklendiği gibi birinci tema terimlerle ve bunların tanımlarıyla ilgiliydi. O tema bir değişikliğe uğramamış. Hala tanım sıkıntımız var. Siz benim bu takıntıma alıştınız. Tanımlanmamış terimlerin yer aldığı herhangi bir şeyi ya hiç tartışmam ya da bir tanım verir ve “Bundan sonraki tartışmalar bu tanımlar doğru kabul edilerek yapılacaktır” diyerek konuşmaya başlarım. Tanımları kabul etmeyen dinleyici veya okuru da tanımlardan sonraki tartışmaları okumadan veya dinlemeden bırakarak kendi vakitlerini ve önlenemeyeceğini bildiğim soru ve eleştirilerle benim vaktimi israf etmemeye davet ederim. Şimdi ben kalksam ve “Enflasyon kuru fasulyenin fiyatında son 30 günlük ortalama toptan kilo başı fiyat artışının % olarak ifadesidir” diyerek konuşmaya başlasam sizde bunu dinlerseniz vaktinize günah değil mi? Konuşmadan sonra bana “Et fiyatları ne olacak?” diye sorarsanız benim vaktime günah değil mi. Bu liderlik de öyle. Şimdi ben sizleri yarın ‘Büyük Liderlerin Özelliklerini’ anlatacağım diye bir konferansıma davet etsem sizlerden “One minit Osman Hoca önce lider ne demek onu, sonra büyük lider ne demek onu sonra da özellik derken ne kasıt ettiğini bir tanımla da ondan sonra” demenizi beklerim. Bunu demez veya tatminkâr bir cevap almadan beni dinlerseniz vebali boynunuza olur.

Önce lider ne demek ona bir bakalım. Hani ‘başarılı’ mı? Büyük mü? Falan sormadan sadece lider ne demek onun bir tanımını bulsak. Size zahmet olmasın diye ben Türk Dil Kurumu sözlüklerinden başlayarak liderlik konusunda ahkâm kesen danışmalık şirketlerinin web sayfalarına varıncaya kadar her tarafı taradım. Anlaşılan lider nedir sorusunun cevabı ‘başarılı’ veya ‘büyük liderin özellikleri nelerdir’ sorusunun cevabı ile aynı. Başka unvanlar için bu pek öyle değil. Söz gelimi ‘muhasebeci yöneticilerin, yatırımcıların, vergi otoritelerinin ve diğerlerinin mali kaynaklar konusunda karar vermelerine yardımcı olan finansal bilgilerin temini, saklanması, güvenliğinin ölçülmesi ve açıklanması için gereken kayıtları tutan kişiye denir’ diye tanım verirsiniz ama bu ‘başarılı muhasebeci’ tanımı değildir. Liderlik TDK sözlüğünde önder, şef, bir partinin veya bir kuruluşun en üst düzeyde yönetimiyle görevli kimse veya sporda bir yarışmada başta bulunan takım veya yarışmacı olarak tanımlanmış. Sizin de takdir edeceğiniz gibi bu tanım hiçbir şey ifade etmiyor. Tanıma bakarsanız üst yönetimdeyseniz lidersiniz, bir şeyin önderiyseniz veya bir yarışmada önlerdeyseniz lidersiniz. Kusura bakmayın ama bu tanım beni pek tatmin etmedi.

Liderlik nedir tanımını yapamadım. Literatür taramalarım da bana bir şey öğretmedi. Ben de müsaadelerinizle vaz geçtim. Zaten baktım unvanı lider olanlar herhangi bir tanıma uydukları için başa lider diye geçmemişler. Önce başa geçmişler sonra lider olmuşlar. Olsun ben liderlik tanımına uyan biri olmasam da yine de ‘büyük’ lider olabilirim. O zaman büyük lider kime derler diye aradım.

Üzerinize afiyet onun da bir tanımı yok. Daha doğrusu tanıma benzer bir tanımı yok. Büyük lider tanımı yok ama daha önce de söylediğim gibi vasıflarının bir sürü listesi var. Bu listeleri okumaya ömür yetmez. Dedim ya bazıları yüzün üstünde vasıf saymış. Özelliklerin ortak özellikleri hepsinin kulağa hoş gelmesi. Sanki olması hoş ve güzel sayılacak ne kadar vasıf varsa sıralamışlar. Bu da liderlik konusunda yaptığım konuşmalardaki ikinci temel nokta. Tabii başarı ne demektir tanımlanmayınca ‘başarılı’ yöneticinin vasıflarını tartışması pek olanaklı olmuyor. Söz gelimi bir kaynağa göre araştırmalar ‘başarılı liderlerin’ dört özelliğinden birini onların farklı bir bakış açısına sahip olmaları. Buna göre Etkili liderler, herkesin alışık olduğu bakış açılarıyla yetinmeyip yeni eğilimleri ve gelişmeleri takip eden kişilermiş. Bu tür insanlar çalışanlarını yeni fikirler ve çözümler bulmaya teşvik ederler. Önemli her konuda farklı bakış açılarına sahiptirler. İnsanlara yeni bakış açılarıyla ilham verirlermiş.

Bir başka liste başarılı liderlerin sorunlara etkili çözüm bulan insanlar olduğunu söylüyor. Bu listede dört tane özellik var. Özelliğin açıklaması şöyle “Karar sürecindeki, bilgi toplama ve değerlendirme aşaması, sorunun kendisini çözmek kadar zor ve karmaşık bir aşamadır. Etkili liderler, bilgi toplama ve değerlendirme sürecini önemser, bu alanda da liderlik yaparlar. Doğru çözümün, doğru bilgi toplama ve doğru değerlendirmeyle mümkün olacağını bildiklerinden, bu süreci titizlikle yönetirler.[2]”

Okurlarım ODTÜ Matematik Bölümünden yüksek lisans aldığım için değişkenler arası ilişki iddia etmeden ilişkinin en azından kuramsal düzeyde açık ispatını istediğimi bilirler. Başta rahmetli Profesör Cahit Arf olmak üzere çoğu artık rahmetli hocalarım beni lisans derecemi aldığım İşletmecilik Bölümünde edindiğim özellikle bu branşa has ‘boş argümana kredi’ esnekliğinden! Enseme epeyi vurmuşlardı. Bu düşünce disiplinine göre bağımlı değişken ‘büyük liderlik’ veya ‘liderliğin büyüklüğü’ bağımsız değişken ‘farklı bakış açısına sahip’ olmak.

Bağımlı değişken olan ‘büyük liderliğin’ tanımı hiç yok. Tanıma benzer bir şey bile yok. Nasıl ölçüleceği elbette meçhul. Bağımsız değişkenin tanıma benzer bir betimlemesi var ama laf salatası. Farklı görüş açısı tanımlamasında kendi tanıma muhtaç bir sürü kavram ve ne olduğu belli olmayan terim var. Söz gelimi ‘Bilgi toplama süreci’, ‘Bilgi değerlendirme süreci’ ve ‘süreçleri titizlikle yönetmek’ kavramları ne demek belli değil.

Sözün kısası ben lider olacağım çok istiyorum ama beni lider yapacak bilgiyi literatürde bulamadım. Ne liderliğin ne olduğunu öğrenebildim ki öyle olayım ne de büyük nasıl olunur anladım ki o özelliklerimi geliştirip ‘büyük’ olayım. Dolayısıyla liderlik heveslilerine vereceğim bir tavsiyem de yok. Herhalde başka bir yol izlemek gerekiyor ama bendeki bu tanımlanmamış kavramları tartışmama saplantısı devam ettikçe bu yazı tipi daha çok yazı yazarım. Siz bu konudaki yayınları takip ediyor ve farklı bir görüşe sahipseniz bana yardımcı olunuz lütfen ki hak ettiğim liderliğe! bilimsel yöntemler kullanarak ulaşayım ve…

Sağlıcakla kalın.

Dipnot:

[1] Vatan, millet ve cumhuriyet tanımlarının oluşumunu ve neden Türkiye Cumhuriyeti’nin dünyada başka bir benzerinin olmadığını söylediğimi Karmaşa ve bir Düzen: Türkiye Cumhuriyeti başlıklı kitabımda okuyabilirsiniz. Karmaşa ve Bir Düzen: Türkiye Cumhuriyeti, Dr. Osman Ata Ataç, İş Bankası Kültür yayınları, 2018.

[2] https://www.temelaksoy.com/liderlerin-ortak-ozellikleri-nelerdir/