Belediyelerin iktisadi kaynaklarını geliştirmesinin yollarından biri: Bütçe içi işletme

Ahmet Arslan

CPA, MBA

Son yıllarda belediyelerin giderlerinin hızla artması, belediyelerin gelirlerinin ise aynı seviyede artmaması belediyeleri yeni gelir ve finansman kaynaklarına yöneltmiştir.

Öte yandan, özel sektörün düşük karlılık veya kaynak yetersizliği nedeniyle bazı alanlarda girişimde bulunmaması belediye açısından işletme kurmak suretiyle bu alanlarda faaliyette bulunma imkanı sağlamaktadır.

Belediyelerin halkın mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamakla görevli olması özel sektörün hangi alanlarda halkın ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kaldığını tespit edilebilmesine imkân sağlamaktadır.

Bütün bunlar belediyelerin piyasa ekonomisi içerisinde faaliyet gösterebilmesine zemin hazırlamaktadır.

Belediyelerin asli hizmetlerinin dışında piyasa ekonomisi içinde faaliyet gösterebilmesine imkan sağlayan iktisadi ve yasal yapı bütçe içi işletme olarak adlandırılmaktadır.

5393 sayılı Belediye Kanunu’nda tanımlandığı üzere, bütçe içi işletme; belediyelerin görev ve sorumluluk kapsamında bulunan, özel gelir ve giderleri olan hizmetleriyle ilgili olarak kurulan işletmeleri ifade eder.

Belediyelerin şirket kurmak suretiyle de iktisadi alanlarda faaliyette bulunma imkânı bulunmakla birlikte bütçe içi işletmelerin belediye şirketlerinden başlıca farkları belediyeden ayrı tüzel kişiliklerinin bulunmaması ve malvarlığının belediyenin hesaplarına mal edilmesidir. Bu bağlamda bütçe içi işletmeler belediye şirketlerine nazaran yasal ve ekonomik açıdan daha esnek kurumlardır.

Belediyelerin piyasa ekonomisi içinde yani bedel karşılığında ticari anlamda bir mal veya hizmet sunumunda bulunması halinde bu faaliyetlerin bütçe içi işletme konseptinde icra edilmesi gerektiği gibi kurulan bütçe içi işletmelere ilişkin bir takım mükellefiyet, yükümlülük ve sorumluluklar da bulunmaktadır.

1. Hangi alanlarda bütçe içi işletme kurulabilir?

Yukarıda da ifade edildiği üzere, belediyelerin iktisadi veya ticari faaliyetleri bütçe içi işletme kapsamında icra edilir. Bu bağlamda, belediyeye ait arsa, iş hanı veya bina gibi taşınmazların kiraya verilmesi veya satışı, imalathane ve üretim tesisi (halk ekmek, yöresel ürünler vb.), madencilik, güneş enerjisi tesisi, tarım ve hayvancılık, akaryakıt istasyonu, tanzim satış yeri, market, otopark, büfe, kantin, çay ocağı, restaurant, lokanta, plaj, otel, lokal, sosyal tesis, düğün ve eğlence salonu işletmeciliği, meslek edindirme ve sanat kursları, öğrenci yurdu, huzurevi, aşevi, kreş ve konukevi işletilmesi veya ücrete tabi diğer işler bütçe içi işletme kapsamında icra edilebilecek başlıca faaliyetlerdir. 

2. Bütçe içi işletme nasıl kurulur?

Bütçe içi işletmenin kurulması için öncelikle belediye meclisi kararı alınması ve ardından Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının izninin alınması gerekmektedir. Bu işlemlerin usulüne uygun prosedürler çerçevesinde gerçekleştirilmesi önemlidir.

Bütçe içi işletme kurulduktan sonra bütçe içi işletmeye ödenek ve nakit imkânı sağlanması gerekmektedir.

3. Bütçe içi işletmelerin yasal statüsü

Bütçe içi işletmeler kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamakta ve kendilerine özel banka hesabı ve muhasebe sistemi bulunmaktadır. Bütçe içi işletmelerin gelir ve giderlerinin söz konusu özel hesaplarda izlenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, söz konusu işletmelerin belediyeden ayrı bir tüzel kişiliği bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu işletmelerin varlık ve yükümlülükleri belediyeye aittir. Bütçe içi işletmelerin borçlarında temerrüde düşmeleri halinde alacaklılar belediyenin hacze kabil varlıklarına başvurabilir.

4. Bütçe içi işletmelerin yönetimi

Bütçe içi işletmelerin ayrı bir yönetimi (yönetim kurulu, genel müdür vb.) bulunmamakta olup, bu işletmeler belediyenin ilgili biriminin müdürleri tarafından yönetilir. Bu işletmelerin harcama yetkililiği ve gerçekleştirme görevliliği görevini de ilgili müdürlük yürütür. Bu görev karşılığında söz konusu yöneticilere huzur ücret vb. herhangi bir ücret ödenmez.  

5. Bütçe içi işletmelerin vergi mevzuatı karşısındaki durumu

Bütçe içi işletmeler iktisadi ve ticari faaliyette bulunduğundan kural olarak KDV ve kurumlar vergisine tabidir. Bununla birlikte, böyle bir mükellefiyet için bütçe içi işletmenin resmi anlamda kurulması gerekli olmayıp, devamlı surette ve belli bir organizasyon çerçevesinde iktisadi veya ticari faaliyette bulunulması vergi mükellefiyetinin tesisi için gerekli ve yeterlidir.

Bu işletmelerin kazanç amacı gütmemeleri, faaliyetlerinin kanunla verilmiş görevler arasında bulunması, tüzel kişiliklerinin olmaması, bağımsız muhasebelerinin ve kendilerine ayrılmış sermayelerinin veya iş yerlerinin bulunmaması mükellefiyetlerini etkilemez. Mal veya hizmet bedelinin sadece maliyeti karşılayacak kadar olması, kâr edilmemesi veya kârın kuruluş amaçlarına tahsis edilmesi de bunların iktisadî niteliğini değiştirmez.

Vergi mükellefiyeti belediye adına değil, bütçe içi işletme adına tesis edilir.

Bütçe içi işletmeler “resmi daire” statüsünde olduğundan, resmi dairelerin damga vergisi muafiyet ve sorumluluğuna ilişkin hükümleri bu işletmeler hakkında da uygulanır. 

6. Bütçe içi işletmelerin mali iş ve işlemleri

Bütçe içi işletmelerin ihale ve satınalma uygulamaları, personel istihdamı, harcama süreci, belge düzeni, taşınır ve taşınmaz mal yönetimi, ön ödeme, mutemetlik vb. işlemleri belediyenin tabi olduğu mevzuata tabidir.

Bütçe içi işletmelerin muhasebe işlemleri genel olarak tekdüzen muhasebe sistemine tabi olup, sadece bütçe işlemlerinin muhasebeleştirilmesi ve raporlanması işlemleri Mahalli İdareler Bütçe ve Muhasebe Yönetmeliği hükümlerine tabidir.

Bununla birlikte, gerek tekdüzen muhasebe işlemleri gerekse söz konusu yönetmelik kapsamındaki muhasebe kayıtlarının belediyenin muhasebe yetkilisi (mali hizmetler müdürü) tarafından gerçekleştirilmesi gerekmekte olup, bu işlemlerin mali müşavirlere yaptırılması yasal olarak mümkün değildir. 

Sonuç

Bütçe içi işletmeler belediyelerce piyasa ekonomisi içinde ücret karşılığında mal ve hizmet sunmak üzere kurulan ve kendisine özel gelir ve giderleri bulunan iktisadi kuruluşları ifade etmektedir.

Bütçe içi işletme kurulması için öncelikle belediye meclisi kararı alınması ve akabinde Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından izin alınması gerekmektedir.

Bütçe içi işletmeler bağlı bulunduğu belediye biriminin müdürü tarafından yönetilir ve harcama yetkililiği görevi de söz konusu müdür tarafından icra edilir.

Söz konusu işletmeler KDV ve kurumlar vergisi mükellefi olup, damga vergisi açısından resmi daire statüsünde bulunmaktadır.

Bütçe içi işletmelerin ihale ve satın alma uygulamaları, personel istihdamı, harcama süreci, belge düzeni, taşınır ve taşınmaz mal yönetimi, ön ödeme, mutemetlik vb. işlemleri belediyenin tabi olduğu mevzuat hükümlerine tabidir.

Bütçe içi işletmeler hem kamusal mevzuat kurallarına hem de ticari hayatın gereklerine tabi olduğundan yönetim ve işletilmesinin profesyonel şekilde icra edilmesi gerekmektedir. 

KAYNAKÇA

www.maliekonomim.com

Ahmet ARSLAN; Mahalli İdareler Muhasebesi, 2. Baskı, Haziran 2023.

Ahmet ARSLAN; Kamu İdareleri İçin Vergi Hukuku, Şubat 2016.