Avrupa'dan "coğrafi işaretli" kayısıya devlet desteği

Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarihinde ilk kez kuru kayısı alımı yapacak. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, bayramı öncesi fındık alım fiyatlarını açıklarken, bu yıl kuru incir ve kuru üzüme ilave olarak kuru kayısı alımı yapılacağını söyledi.

Kayısı üreticileri yıllardır, “devlet fındık alımı yapıyor, fındığı destekliyor, neden kayısıya destek verilmiyor?” diye şikâyet ediyordu. Alınan bu karar kayısı üretim merkezi Malatya’da sevinçle karşılandı.

Üretimin az olması nedeniyle TMO’nun çok fazla ürün alması beklenmiyor. Ancak, incir ve üzümde olduğu gibi, kayısının destekleme kapsamına alınması üretici açısından bir güvence. Fiyatların düşmesi bu şekilde önlenebilir.

Türkiye’de kayısıyı en iyi bilenlerden birisi TMO’nun Genel Müdürü Ahmet Güldal. Güldal, bildiğim kadarıyla Malatya’da 8 yıl Tarım İl Müdürlüğü yaptı. Telefonla konuştuğumuz Ahmet Güldal, kayısı alımı için çalışmaları sürdürdüklerini belirterek şu bilgileri verdi: “ Bu yıl rekoltede düşüş var. Fiyatlar da fena değil. İhtiyaç olması halinde alım fiyatı açıklayarak piyasaya gireriz. Yetkilendirilmiş lisanslı depoya alım yapacağız.”

Türkiye, üretimde ve kuru kayısı ihracatında lider

Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü’nün Kayısı raporunda yer alan, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, dünyada 549 bin hektar alanda kayısı üretimi yapılıyor. Türkiye, yüzde 22.9 pay ile ilk sırada. Türkiye’yi İran, Özbekistan, Cezayir ve Pakistan takip ediyor.

Dünya taze kayısı üretimi 2018 yılında bir önceki yıla göre yüzde 19.5 oranında azalış göstererek yaklaşık 3.8 milyon ton olarak gerçekleşti. Dünya taze kayısı üretiminde 750 bin ton üretimle Türkiye yine ilk sırada. Özbekistan 494 bin ton ile ikinci, 342 bin ton üretim ile İran üçüncü sırada. Türkiye'nin 2020 yaş kayısı üretiminin 850 bin ton olacağı tahmin ediliyor.

2019 yılı verilerine göre; dünyada toplam 451 bin ton taze kayısı ihracatının 93 bin tonu İspanya tarafından yapılırken, 68 bin ton ile Türkiye ikinci sırada, 58 bin ton ihracat ile Özbekistan üçüncü sırada yer aldı.

Toplam 154 bin tonluk dünya kuru kayısı ihracatının yaklaşık yüzde 65'ini, yani 100 bin tonunu Türkiye gerçekleştiriyor. Türkiye>den sonra gelen Özbekistan yüzde 5.9 ile ikinci yüzde 5.6 ile Kırgızistan üçüncü.

2019 yılı verilerine göre, taze kayısı ithalatında yüzde 15.6 pay ile Almanya ilk sırada yer alırken Rusya Federasyonu yüzde 12.8’lik pay ile ikinci sırada. Kuru kayısı ithalatında ise Rusya ilk sırada, Amerika ikinci, Fransa üçüncü sırada.

Aynı rapora göre, dünya kuru kayısı ihracat fiyatlarının son beş yıllık seyri incelendiğinde; 2015’te ton başına 2 bin 941 dolar olan ihraç fiyatı 2019 yılında 2 bin 288 dolara geriledi.

Dünya kuru kayısı ihracatında birinci sırada yer alan Türkiye, 2019 yılının 100 bin tonluk ihracatın yüzde 37.2’sini Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Rusya Federasyonu, Almanya ve Birleşik Krallığın yer aldığı beş ülkeye, yaklaşık 68 bin tonluk taze kayısı ihracatının ise yüzde 79.4’ünü Irak ve Rusya Federasyonu’na gerçekleştirdi.

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, 2020 yılının ilk 5 ayında 38 bin ton kuru kayısı, 22 bin ton taze kayısı ihracatı gerçekleştirildi.

Avrupa'dan coğrafi işaret tescilli alan 3 üründen biri

Türkiye’de kayısı üretim alanlarının yüzde 64.2’lik bölümü(842 bin dekar) Malatya’da. 2019 verileri ile 864 bin tonluk kayısı üretiminin yüzde 46.3’ü olan 392 bin tonu Malatya’da gerçekleştiriliyor. Mersin 140 bin tonluk üretim ile 2. sırada, 65 bin tonluk üretim ile Elazığ 3. sırada yer alıyor.

AB’den coğrafi işaret tescili alan Türkiye’deki 3 üründen birisi Malatya kayısısı. Diğer iki ürün Aydın inciri ve Gaziantep baklavasıdır. Malatya Ticaret ve Sanayi Odası tarafından 2014’te başvurusu yapılan Malatya kayısısı Temmuz 2017’de Avrupa Komisyonu tarafından “coğrafi işaret” olarak tescil edildi.

Kuru kayısı üretimi düştü

Kayısı Rekoltesi Tespit Komisyonu tarafından yapılan 2020 rekolte tahminine göre bu sezon Malatya’da kayısı üretiminin 381 bin 737 ton olması bekleniyor. Kuru kayısı miktarı 85 bin 275 ton olarak tahmin ediliyor. Geçen yıl 100 bin ton ihracat yapıldığı dikkate alındığında, bu yıl rekolte düşüklüğü nedeniyle fiyatın yükselmesi bekleniyor. Bu nedenle kayısı ihracatçıları, Toprak Mahsulleri Ofisimin piyasaya girse bile fazla ürün alamayacağını düşünüyor.

Üretim maliyeti 3-4 kat arttı

Bakanlığın raporuna göre, 2019 yılında 2015 yılına göre taze kayısı üretici fiyatında yüzde 23.7, gübre fiyatında yüzde 89.6 ve mazot fiyatında ise yüzde 67 oranında artış meydana geldi. Üretici, 2015 yılında 1 kilo kayısı ile 4.20 kilo gübre ve 0,70 litre mazot alabiliyordu. 2019 yılında girdi fiyatlarında yüksek artıştan kaynaklı olarak 1 kilo kayısı ile 2.74 kilo gübre 0,52 litre mazot alınabildi. Dolayısıyla son beş yılda 1 kg kayısı ile alınabilecek gübre miktarında yüzde 34.7, mazot miktarında ise yüzde 25.9 oranında azalma meydana geldi.

Fiyat üreticide düştü tüketicide arttı

TÜİK verilerine göre, bu yıl taze kayısı üretici fiyatı bir önceki yıla göre yüzde 5.67 azalarak kilo başına 3.47 lira oldu. Taze kayısı tüketici fiyatları 2020 yılının Haziran ayında bir önceki yılın Haziran ayına göre yüzde 43.16 oranında artış göstererek kilo başına ortalama 8.89 lira oldu. Kuru kayısı tüketici fiyatları ise 2020 yılının ilk 6 ayında bir önceki yıla göre yüzde 17.17 oranında artarak kilo başına 39.87 lira olarak gerçekleşti.

Özetle, Türkiye’nin önemli ihraç ürünlerinden kayısının destekleme kapsamına alınması elbette önemli. Daha önce üreticilerin örgütü olan Kayısıbirlik’in o dönem desteklenmediği için 2013 yılında tasfiye edildiğini, 2016>da ise iflas ettiğini de hatırlamakta yarar var.

Bakanlığa göre piyasa ülke dışında oluşuyor

Fındıkta olduğu gibi kayısıda da Türkiye üretimde ve ihracatta lider olmasına rağmen fiyat oluşumunda etkili değil. Bakanlığın raporunda Türkiye'nin kuru kayısı ihracatında ilk sırada yer alamsına rağmen piyasa oluşumunun Türkiye dinamikleri dışında gerçekleştiğine dikkat çekiliyor. Raporda özetle şöyle deniliyor: “Dünya kuru kayısı ihracatında ilk sırada yer alan Türkiye'de 2019 yılında yaklaşık 100 bin ton kuru kayısı ve 68 bin ton taze kayısı ihracatı gerçekleştirilmiş olup bu ihracattan toplamda 291 milyon dolar gelir elde edilmiştir. Üretim miktarı ve buna karşılık ihracat miktarı, ihraç birim fiyatlarını önemli düzeyde etkilemektedir. Son beş yıllık verilere göre; üretimin 1 milyon tona ulaştığı 2018 yılında son yılların en yüksek ihracatının yapılmasına rağmen, son yılların en düşük ihracat değeri elde edilmiştir. 2015 yılında kilo başına 4.6 dolar olan ihracat birim fiyatı, 2019 yılında 2.5 dolara gerilemiştir. Türkiye'nin ihracat değerleri dikkate alındığında, bu sektörde piyasaların Türkiye dinamikleri dışında oluşturulduğu görülmektedir.”