Anahtar kamu harcamaları ve mali teşvikler
Kriz arz yanlı bir kriz olarak başladı. Ancak hızla talep yanlı hale de geldi. ABD için şaşırtıcı biçimde sağ kanat –yani Cumhuriyetçiler- evlere para yollamaya hazırlanıyorlar –Çay Partisi’nin 2008’deki cevabının tam tersine. Mitt Romney bile koroya katıldı. Gerçi Demokratik Parti içinden vatandaşlık ücreti sesi bile yükseldi. Yine de sanki bu seferki cevap aşırı sağcı/piyasa fundamentalisti akımların yükselmesi olmayabilir. ABD’de Cumhuriyetçi ve Demokratik partilerin pozisyonları birkaç defa yer değiştirmişti. Adeta aniden giysilerini çıkarıp değiş tokuş yaptılar ve siyasal ittifaklar yeniden kuruldu. Bildiğimiz Cumhuriyetçi pozisyonlar 1964 seçimleri öncesi yaşanan ani tersyüz oluşun ürünüdür.
Para politikası derhal devreye girdi. ABD Merkez Bankası (Fed) zaten eylülden beri interbank piyasasını likit tutmaya çalışıyordu. Faizi aşağı yukarı sıfıra çekmekle kalmadı 500 milyarlık dolarlık Hazine tahvili ve 200 milyarlık dolarlık Varlığa Dayalı Menkul Kıymet (VDMK) almaya karar verdi. 1,5 trilyon dolarlık likidite burada kalmayacak, üstüne 500 milyar ila 1 trilyon dolar daha gelecektir. Swap hattı açıldı; Japonya ilk başvuran ülke oldu. Şu an Fed swap hattına dahil olan gelişmiş ülkeler dışında Güney Kore, Singapur, Brezilya ve Meksika var. ABD dolar bastığı için ülke dışında da dolar likiditesi sağlama sorumluluğunu aldı. 2008’den farkı şu: Bekleme olmadan derhal müdahale edildi. Edildi çünkü 1929’da da 2008’de de kriz reel sektöre yayılacak mı sorusuyla oyalanılmıştı. Bu sefer böyle bir soruya mahal yok.
Ancak para politikasını gevşeterek yeni dalga nicel genişlemeye (QE) gitmek işi çözmeyecek. Bu yüzden asıl ağır top olan kamu maliyesine başvuruluyor. Merkez bankalarının ve IMF’nin anlaşmasız yani koşulsuz dağıtacağı USD 50 milyarın dışında da işler oluyor. Global olarak açıklanan paketler 3 trilyon dolara ulaştı. Sadece kredi garantisi vermek, fon kaynaklı kredi çıkarmak, riskli krediler için sigorta fonu oluşturmak veya ödemeleri ertelemek ya da borç faizini sıfırlamak yetmeyebilir. Bankaları desteklemek doğru karardır ama bu karar zaten genelde doğrudur; bu tip bir çöküntüye karşı mevcudu korumak yeterli olmaz.
Nitekim doğrudan harcama veya doğrudan gelir enjeksiyonu –evlere çek yollamak gibi- devrede. Geçici olarak vergi oranlarını düşürmek de kesinti çarpanı çok da yüksek olmadığı için yetmez. İşleri korumak için işten çıkarmama garantisi vermek de gerekecek. Bu önlemler neredeyse tüm dünya için geçerli önlemler. Yani yükün büyük kısmını kamu maliyesi çekecek. Kaçınılmaz olarak bütçe açıkları artacak. Para basma ihtiyacını azaltmak için uluslararası koordinasyon şart ama ne kadar etkin olur bilinmez. Belki de bir noktadan sonra para basmak iyi bir fikir olabilir çünkü hem arz hem talep hem ticaret çöküyor; enflasyon haliyle düşecek. Açık ki bir veya iki çeyreklik bir küresel daralma geliyor. Panik çabuk geçmezse ABD, AB, Çin vb. ve haliyle dünya ekonomisi 2020’de teknik resesyon yaşamış olacak.
