Akaryakıt fiyatları nasıl oluşuyor?

Dikkat ederseniz başlıkta “Akaryakıt fiyatlarını kim belirliyor” demiyorum. Çünkü akaryakıt fiyatlarını belirleyen bir kişi ya da kurum yok. Akaryakıt fiyatları belli bir formüle göre “oluşuyor”; yani kendiliğinden, otomatik olarak oluşuyor.

Akaryakıt fiyatının oluşumunda en belirleyici etken hiç kuşku yok ki ham petrol fiyatı. Ama tek başına petrol fiyatına bakarak hesaplama yapmak “Akaryakıt niye zam görüyor” ya da “Niye ucuzlamıyor” demek yanıltıcı olabilir. Ham petrol fiyatından yola çıkarak genel eğilime bakmak yerinde bir davranış tabii ki ama öyle günlük ya da haftalık hareketler için petrol fiyatını izlemek yeterli değil.

İzlenmesi gereken uluslararası piyasalardaki akaryakıt fiyatları...

Türkiye’de fiyatlar, İtalya’nın Cenova şehrinde bulunan akaryakıt borsasındaki oluşan fiyatlara göre ortaya çıkıyor. Biz borsa denilince genellikle menkul kıymet borsalarını anlıyoruz ama tabii ki bir de ürün borsaları var...

Akaryakıtta fiyat oluşum mekanizması şöyle işliyor:

- Cenova’daki borsada motorin ve benzinin ton fiyatı anlık olarak oluşuyor. Tabii ki ürün fiyatını belirleyen temel olarak ham petrol fiyatı ama borsada oluşan arz ve talep de çok önemli. Örneğin ham petrol fiyatı sabit kalmış olsa bile motorine talep çoksa bu ürünün fiyatı artıyor. Ya da motorinin arzı az ise fiyat yine artış gösteriyor. Örneğin Rusya-Ukrayna savaşının bir dönem motorin arzını olumsuz etkilediğini ve bunun da motorin fiyatlarının benzinden daha hızlı artmasına yol açtığını hep birlikte yaşadık.

- Bu borsada oluşan son beş günün kapanış fiyatının ortalaması, yine bu beş gündeki Merkez Bankası döviz kurunun ortalaması üstünden TL’ye çevriliyor. Bu şekilde ortaya çıkan fiyat, mevcut fiyatın yüzde 3 üstünde ya da altındaysa zam veya indirim gündeme geliyor.

- Zam ya da indirim söz konusu olunca rafineri çıkış fiyatı bir formül çerçevesinde değiştiriliyor. Rafineri çıkış fiyatına KDV ve ÖTV ekleniyor ve oluşan fiyat dağıtım şirketlerine bildiriliyor.

- Dağıtım şirketleri de kendi karlarını ve bayi karını ekleyerek “tavsiye edilen fiyatı” belirliyor ve yeni fiyatlar akaryakıt istasyonlarına iletiliyor.

- Dağıtım şirketinin bildirdiği fiyat, istasyonlar tarafından neredeyse aynı düzeyde uygulanıyor. Dağıtım şirketleri ya da istasyonlar arasında pek fark görülmüyor; çünkü kar marjı oldukça sınırlı, yalnızca ulaşım maliyetinden ötürü rafineriye uzak yerlerde fiyat daha yüksek oluyor.

- Son iki gündür motorinde indirim yapılırken benzinde değişiklik olmaması da ürün borsasında benzine olan talebin, dolayısıyla benzin fiyatının artmasından kaynaklandı. Ancak dün bu yazıyı kaleme aldığım saatlerdeki fiyat ve Merkez Bankası kuru sanki bu gece yarısından geçerli olmak üzere benzinde de indirim yapılabileceğine işaret ediyordu.

- Cenova’daki ürün borsasında oluşan fiyata göre zam ya da indirim söz konusu olmuşsa, bu değişiklik ertesi gün gece yarısından itibaren geçerli oluyor. Biraz önce belirttiğim gibi benzinde eğer dün akşam itibarıyla indirim kesinleşmişse bu indirim bu gece yarısından itibaren uygulamaya konulacak.

Zammı hükümet yapmıyor

Akaryakıt zamları için birilerini eleştirmek kolay. Ya da indirim söz konusu olduğunda birilerine alkış tutmak da...

Ama öncelikle şunu söylemek durumundayım; akaryakıt zammını da, indirimini de hükümet yapmıyor. Hükümetin bu zamlar ya da indirim konusunda doğrudan hiçbir etkisi yok. Ancak bu demek değil ki dolaylı sorumluluktan söz edemeyiz, tabii ki edebiliriz.

Akaryakıt fiyatlarındaki artış ya da azalışta eleştiri getirilecek ya da övgü düzülecek bir muhatap yok aslında. Ne hükümet, ne EPDK, ne dağıtım şirketleri.

Cenova’daki fiyatlar ne yönde oluşuyorsa bizde de fiyatlar ona göre artıyor ya da azalıyor.

Hükümetin sorumluluğuna gelince...

Cenova’daki borsa tabii ki yalnızca bizim için çalışmıyor, orada oluşan fiyat Avrupa’daki tüm ülkeler için belirleyici. Şu durumda o ülkelerdeki akaryakıt fiyatları nasıl oldu da bizdekine göre çok az artış gösterdi?

Bu sorunun yanıtı çok basit:

“Çünkü bizim paramız değer yitiriyor.”

Eğer son bir yılda dövizi yüzde 100 artırmasaydık, buna yol açacak adımlar atmasaydık şimdi akaryakıtı bugünkünün neredeyse yarı fiyatına kullanıyor olacaktık. (Dünya 17 Haziran 2022.)

İşte hükümetin sorumluluğu budur, döviz kurunun artmasına yol açmaktır.

Hükümet tabii ki KDV ve ÖTV düzenlemesiyle de fiyatları aşağı çekebilir.