Pandemi dolayısıyla poşet vergisi ertelemeleri

Tim Harford, Modern Ekonomiyi Şekillendiren Elli İcat isimli kitabında Leo Baekeland’dan bahsederken bir buluşuyla ilgili olarak onun 11 Temmuz 1907’de günlüğüne “yanılmıyorsam bu icat gelecekte önem kazanacak” diye yazdığından bahseder. Leo Baekeland, ömrünün sonuna geldiğinde Time Dergisinin yalnızca yüzünü kapağa koymasını sağlayacak kadar meşhur olmuştu ve kapakta yüzünün yanında sadece şu kelimeler vardı : Yanmaz. Erimez. Leo Baekeland’ın icat ettiği şey plastikti.

1920’lerden itibaren laboratuvarlarda geçirdiği işlemlerden sonra plastik; ticari meta haline geldi ve kullanımı arttı. İkinci Dünya Savaşı doğal kaynakları tükettiğinden boşluğu doldurmak için plastik tüketiminin artmasında önemli bir rol oynadı. Savaştan sonra insanlar gündelik yaşamlarında daha çok plastikten yapılan ürünler kullanmaya başladılar.

Plastiğin insan yaşamına sağladığı kolaylıklara rağmen 1960’lardan itibaren diğer bazı farklı özellikleri dikkat çekmeye ve plastik kullanımı sorgulanmaya başlandı. Bunlar içinde en çok tartışılan konu, plastik atıkların çevreye ve doğadaki canlılara verdiği zarardı. Öyle ki 2050 yılına gelindiğinde denize karışan plastiklerin ağırlıklarının bütün balıkların ağırlıklarından daha fazla olacağı tahmin ediliyor. Üstelik plastiklerin tekrar doğaya karışması yüzyıllar alıyor. Bu nedenle devletler, plastik kullanımını azaltmak için önlemler almaya başladılar

Bu konuda alınan önlemler iki ana başlıkta toplanıyor: ya kullanımlarına yasak getirilmesi ya da üzerlerine vergi konulması. Hangisinin daha etkin bir politika olduğu tartışmalarının, bu yazınının konusu dışında kaldığını belirtmek gerekiyor. Plastik poşet kullanımının yasaklaması konusunda ilk önlem alan ve tek seferlik plastik poşet kullanımını yasaklayan ülke Bangladeş oldu. Yasaklama gerekçesi de ülke drenaj sisteminin bu nedenle tıkanıyor olması. Daha sonra Pakistan da aynı uygulamayı yürürlüğe koydu. Bunu daha sonra diğer devletler izlediler. Brezilya, plastik poşet kullanımını 2007 yılında yasakladı. ABD’de ilk yasaklama 2014 yılında Kaliforniya eyaletinde gerçekleşti. İtalya 2011 yılında belirli özelliklere sahip plastik çanta kullanımını yasakladı. Çin, 2020 yılının sonuna kadar belirli büyük şehirler de plastik poşet kullanımına yasak getirdi. 2022 yılının sonunda ise ülke genelinde yasaklamayı planlıyor. 2018 yılında Avrupa Komisyonu, tek seferlik plastik ürün kullanımına yasak getirilmesi konusunda öneride bulundu.

Plastik poşet kullanımının azaltılması konusunda devletlerin başvurduğu diğer bir yöntem, plastik poşet kullanımlarına vergi getirilmesi oldu. Çünkü plastik poşet kullanımının yasaklandığı durumda, kâğıt poşet kullanımı artıyor. Bunun da ağaç kesilmesine neden olması gibi olumsuz etkileri var. İrlanda’da 2002 yılında, Danimarka’da 2003 yılında vergi uygulaması başladı. Daha sonra birçok ülke plastik poşetlere vergi uygulamasına başvurdu.

ABD’de ilk olarak Kaliforniya’da kağıt ya da yeniden kullanılabilir keselere/poşetlere 10 cent vergi getirildi. Şikago’da da 2015 yılında tek kullanımlık plastik poşetler yasaklandı ancak yerine yeniden kullanılabilir kalın poşetlere izin verildi. Yeniden kullanılabilir ya da kalın plastik poşetler için de 10 cent vergi getirildi. Ancak alternatif ürün tanımına ilişkin düzenleme yeterince açık olmadığı için 2017 yılında yasaktan vazgeçilerek bütün poşetler için yedi cent vergi getirildi. ABD’de tek seferlik plastik poşet kullanımının yasaklanması ve yerine kullanılan diğer poşetlerin de vergiye tabi olması uygulaması artıyor.

Yasaklamaların ya da vergilerin olumlu sonucu, plastik poşet kullanımı azalmaya, yeniden kullanılabilir poşetlerin/ çantaların kullanımı ise artmaya başladı. Tüketiciler, evlerinden getirdikleri poşetleri kullanmaya başladılar. Ancak COVID-19 dolayısıyla ortaya çıkan pandemi ortamı, poşet vergilerinin sorgulanması sonucunu beraberinde getirdi. Çünkü pandemiden en çok etkilenen ülke olan ABD’de yapılan çalışmalar müşterilerin evlerden getirdikleri poşetlerin COVID-19’un yayılmasında etkisinin olduğunu gösteriyordu.

Bu nedenle tek kullanımlık poşet vergilerinin uygulandığı bazı eyaletlerde poşet vergisi uygulamaları durduruldu. Örneğin San Francisco’da müşterilerin kendi çantalarını, kahve kupalarını ya da diğer yeniden kullanılabilir eşyalarını getirmeleri yasaklandı. Colorado’da plastik çantalar ve kâğıtlar üzerinde vergiler ertelendi. Washington’da beş cent olarak uygulanan poşet vergisi 8 Nisan 2020’den 1 Ocak 2021’e kadar geçici olarak kaldırıldı. Boston’da market ve eczanelerde çalışanların eşyaları çantaya koymaları ve tüketicilerin kendi getirdikleri çantaları kullanmaları yasaklandı ve çanta için ücret alınması uygulaması yasaklandı. Bu örnekler, ABD uygulamalarından sadece bazıları. İngiltere’de de tek kullanımlık pipet plastik pipet gibi ürünlere getirilen yasaklar kaldırıldı. AB de plastik kullanımına sınırlamalar getiren Tek Kullanımlık Plastik Ürün Direktifinin (SUPD) üye ülkelerce iç hukuk sistemlerine uyumuna ilişkin süreci erteledi.

Türkiye, plastik ürün kullanımının sınırlandırılması konusunda; vergi yöntemini seçti. 2872 sayılı Çevre Kanunu’na eklenen Geri Kazanım Katılım Payı başlıklı Ek Madde 11 ile yurt içinde piyasaya arz edilen ürünlerden poşetler için satış noktalarından, diğer ürünler için piyasaya süren/ithalatçılardan geri kazanım katılım payı tahsil edileceği yönünde düzenleme yapıldı. Tabii ismine her ne kadar geri kazanım katkı payı dense de, bunun devletin egemenlik gücünü kullanarak aldığı bir tür vergi olarak kabul edilmesi gerektiği belirtmek gerekiyor.

Plastik poşetler için geri kazanım katkı payı uygulaması 1 Ocak 2019 tarihinde, diğer kalemlerden lastik, akümülatör, pil, madeni yağ, bitkisel yağ, elektrikli ve elektronik eşya, ilaç, plastik ambalaj, metal ambalaj, cam ambalaj, ahşap ambalaj içinse geri kazanım katılım payı uygulaması, 1 Ocak 2020 tarihi itibariyle başladı.

Bu süreçte, birçok ülke pandeminin olumsuz etkisi dolayısıyla geçici olarak plastik poşet vergisini ertelerken ya da tek seferlik kullanımı olan plastik ürünlere olan yasakları kaldırırken, TÜRMOB’un bu konudaki tüm önerilerine rağmen Türkiye’de uygulamaya erteleme getirilmedi. COVID 19’a yakalanan hasta sayısının bugünlerde tekrar artmaya başladığı dikkate alındığında, ilgili İdarelerin ve Koronavirüs Bilim Kurulunun geri kazanım katkı payı uygulamasının ertelenmesi önerilerini tekrar değerlendirmesi yararlı olacaktır.