İnsani gelişmede sınıf atladık

Şebnem TURHAN

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) her yıl açıkladığı İnsani Gelişme Raporu, Türkiye için büyük bir gelişmeyi ortaya koydu. Türkiye’nin 2018 İnsani Gelişme Endeksi (İGE) değeri 0.806 oldu. Bu değerle Türkiye, 189 ülke ve bölge arasında 59’uncu sırada yer aldı.Ve daha önceki yıllarda yüksek insani gelişme kategorisindeyken Türkiye bu değerle ilk kez çok yüksek insani gelişme kategorisine çıktı. Rapor ülkeleri çok yüksek insani gelişme, yüksek insani gelişme, orta insani gelişme ve düşük insani gelişme olarak dört kategoride değerlendiriyor.

UNDP’nin 2019 yılı İnsani Gelişme Raporu, “21. yüzyılda insani gelişmedeki eşitsizlikler” sorununa dikkat çekiyor. Raporun en bilinen endeksi İGE, insani gelişmenin üç temel boyutundaki uzun dönemli ilerlemeyi değerlendirmek için kullanılan bir ölçüm yöntemi. Bu üç temel boyut; uzun ve sağlıklı yaşam, bilgiye erişim ve insana yakışır bir yaşam standardı olarak sıralanıyor. Uzun ve sağlıklı yaşam boyutu, beklenen ortalama yaşam süresiyle ölçülüyor. Bilgi birikim düzeyi, yetişkin nüfustaki ortalama öğrenim süresiyle, bir başka deyişle 25 yaş ve üstündeki bireylerin ömürleri boyunca öğrenim gördükleri süreyle ölçülüyor. Öğrenme ve bilgiye erişim ise, okula başlama yaşındaki çocuklar için beklenen öğrenim süresiyle; bir başka deyişle, yaşa özgü okullaşma oranlarının çocuğun yaşamı boyunca aynı kalacağı varsayımıyla, çocuğun eğitim almayı bekleyebileceği toplam süre olarak ölçülüyor. Yaşam standardı ise, satın alma gücü paritesi (SGP) dönüştürme oranları kullanılarak, 2011 yılına sabitlenmiş uluslararası dolara dönüştürülmüş kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) rakamı cinsinden ölçülüyor.

28 yılda yüzde 122.1 artış

Türkiye’nin 2018 yılındaki İGE değeri 0.806 oldu. Bu değerle Türkiye, yüksek insani gelişme kategorisinde yer aldı ve 189 ülke ve toprak arasında 59’uncu oldu. 1990-2018 yılları arasında ise Türkiye’nin İGE değeri 0.576’dan 0.806’ya yükseldi. Bu, toplamda yüzde 39,4’lük bir artış anlamına geliyor. 1990-2018 yılları arasında Türkiye’de doğuşta beklenen yaşam süresi 13.2 yıl; ortalama öğrenim süresi 3.1 yıl ve beklenen öğrenim süresi 7.5 yıl arttı. Türkiye’de kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) 1990-2018 yılları arasında yaklaşık yüzde 122.1 oranında bir artış gösterdi.

Türkiye’nin 2018 yılında 0.806 düzeyinde olan İGE değeri, yüksek insani gelişme kategorisindeki ülkeler için ortalama 0.892 ve ayrıca Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin 0.779 olarak hesaplanan insani gelişme değerinin altında oldu. Avrupa ve Orta Asya ülkeleri arasında 2018’deki İGE sıralaması ve nüfus büyüklüğü anlamında Türkiye’ye yakın ülkeler, 87. sıradaki Azerbaycan ve 63. sıradaki Sırbistan olarak yer aldı.

Eşitsizlik sıralamada geriletti

Eşitsizlikleri dikkate alan hazırlanan Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi’nde (EUİGE) Türkiye sıralama ve puan kaybediyor. EUİGE, İGE’nin her gelişme boyutunun ortalama değerinden eşitsizlik düzeyinin çıkarılmasıyla hesaplanıyor. Bir ülkedeki eşitsizlik arttığında, insani gelişmedeki kayıp da artıyor. Türkiye’nin 2018’deki İGE değeri 0.806 eşitsizlik farkı düşüldüğünde, yüzde 16.2’lik bir kayıpla 0.675’e iniyor. Ve Türkiye 67’nci sıraya geriliyor. Raporda ayrıca kadın İGE değerlerinin erkek İGE değerlerine oranı olarak tanımlanan cinsiyete göre ayrıştırılmış yeni bir İnsani Gelişme Endeksi ölçümü olan Cinsiyet Dayalı Gelişme Endeksi’ni (CDGE) hesapladı. CDGE değerleri 166 ülke için hesaplandı. Türkiye’de 2018 kadın İGE değeri 0.771 iken, erkek İGE değeri 0.834 olarak ölçüldü ve bu durum sonucunda CDGE değeri 0.924 olarak hesaplandı ve 66’ncı sırada yer aldı.