İhracat fiyatı düşen Türk somonunun pazar çeşitliliğini artırmaya ihtiyacı var

Mustafa Kemal ÇOLAK – Tarım Gazetesi

Norveç Deniz Ürünleri Konseyi, (NSC) 2023'ün ilk altı ayında ülkeden ihraç edilen somonun 58,5 milyar NOK (yaklaşık 3,5 milyar dolar) ile rekor kırdığını açıkladı. NSC, açıklamasına ihraç edilen 524 bin ton somonun, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 2 daha düşük olmasına rağmen, ticaretinden elde edilen gelirin 2022'nin ilk yarısına göre yüzde 21 yükseldiğini eklemeyi de ihmal etmedi.

Küresel somon ticaretinin bir numaralı ülkesi Norveç’te yaşanan, her ihracatçının özlem duyduğu bu tablo karşıma çıkınca, atılımlarıyla dünyada adını duyuran su ürünleri sektörümüzün yeni yıldızı Türk somonundaki son durumu merak ettim. Geçmişteki performansından mutlu olduğumuz Türk somonu üretiminde ve ihracatında 2023 yılı seyrine ilişkin bilgiler aldığımda tablonun Norveçliler’den biraz farklı olduğunu gördüm. 2022'de 1,5 milyar dolar olan toplam su ürünleri ihracatımızın, 50 bin tona karşılık gelen 365 milyon dolarlık kısmı Türk somonu üzerinden gerçekleşmiş. Bu yıl ise ihracat gelirinde düşme var. Çünkü ihracat pazarlarında fiyatlar yüzde 30 gerilemiş. Bir üretici, 2023’te satışların 10 bin tonun üzerinde artabileceğini ancak değer bazında geçen yılki rakamların yakalanmasının zor olacağını ifade ediyor. Tablo neden böyle birbirinin tam tersi gelişmeleri içeriyor, TARIM gazetemizin ilk sayısında yerim yettiğince yorumlamak isterim. Su ürünlerinin yen yıldızı Türk somonunun ihracat açısından bu yılı geçirdiği söylenemez. Üretimin yüzde 85’nn satıldığı Rusya ve Japonya pazarlarındaki gelişmeler, hasadın bol olduğu bu yıl fiyatların düşmesine neden oldu. İhracatçı, yönünü büyüyen pazar Çin’e çevirdi.

Somon üretimine ilişkin ilk çiftlikler, daha bu refah düzeyine erişmeden önce, 1960’larda kuruluyor Norveç'te. Ardından örgütlenmeler geliyor. Somon Yetiştiricileri Birliği 1963'te, Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü 1968'de kurulurken, 1973'te somon yasası çıkarılıyor. Bugün, belgesellerde karşımıza sıklıkla çıkan doğal somon değil, sıkı denetlenen çiftliklerde üretilen somon, dünyaya sürülüyor. Ülkenin balıkçılık ekosistemine yön veren Norveç Deniz Ürünleri Konseyi, 1991’den bu yana faaliyette ve deyim yerinde ise göz açtırmıyor ülkenin milli serveti somon balığına zararlı olabilecek unsurlara. Bu arada belgesel demişken, dünyada somon tüketimini ve Norveç’in bu alandaki marka bilinirliğini artırmak için sıklıkla kullanılıyor televizyon programları. Çevreyi koruma ve sürdürülebilirlik esaslarına ilk yıllardan bu yana önem veriliyor ülkede. Tüm üreticilerin, aynı zamanda endüstrinin kendi düzenleyicileri gibi finansör olması, paydaşların çıkarlarının dengelenmesine yardımcı oluyor.

Türkiye'de durum

Türkiye'de somon familyasından Salmo Trutta Labrax, önemli bir üretim alanına sahip ve 2014'ten bu yana ihraç ediliyor. Eti daha az yağlı olduğundan daha çok tercih ediliyor. Somon yavruları iki yılda hasatlık hale geliyor. İki yıl önceki yatırım sayesinde ülkemizde balık bol. Japonya'da resesyon endişesi, Rusya'daki savaş koşulları, talebi olumsuz etkiledi. İhracatçı da çareyi fiyat düşürmede bulurken, Norveç'te şirketlerin destek alımlarıyla yürüyen sistem sayesinde fiyat düşürme uygulamalarının önüne geçilebildiği ifade ediliyor.

NORVEÇ NE YAPTI, TÜRKİYE NE YAPIYOR?

ÜLKE SAYISI ARTMALI

* Norveç’ten bugün 150 ülkeye ihracat var. Tüm kıtalara ürün gidiyor. Dünyanın her bölgesinde tüketici, bir günde 36 milyon öğünde Norveç somonu tüketiyor. Bu yaygınlık Norveçli ihracatçıyı olası yerel pazar sorunlarından koruyor. Türkiye ne yapıyor?

* İki ülke Türkiye’nin ihracatının yüzde 85’ini oluşturuyor. Rusya’daki savaş, Japonya’daki fi nansal gelişmeler satışları baskıladı. Somon ithalatında Asya’nın en büyük ülkesi Çin başta, daha hızlı büyüyen Asya-Pasifi k ve Latin Amerika’ya yönelim artmalı. 

STANDARDİZASYON ÖNEMLİ

* Norveç’te somon balığının standartları yıllar öncesinden belirlenmiş durumda. Üretim ve işlenme tesisleri çok sıkı denetim altında. Norveç somonu markasına ve standartlarına zarar verecek uygulamalar, kamu adına sıkı takip ediliyor. 

* Üretimi 90’lı yıllara dayansa da ilk ihracatı için 2014 yılını bekleyen Türkiye’de pek çok üründe olduğu gibi Salmonidae (Somon Ailesi) familyasından olan endemik Salmo Trutta Labrax adlı Türk somonunun da bir standartı bulunmuyor. 

PAZARLAMA ÖNE ALINMALI

* Norveç, 1960’lı yıllardan bu yana doğallığı ve çevreyi ön plana alan pazarlamayı gündeminde tutuyor. Üretimin tamamı yetiştirme olsa da mesajı değişmedi. ‘Salmon from Norvay’ sloganı devlet-özel sektör eliyle zihinlere yerleştirildi.

* İhracatçının en büyük temsili kuruluşu birlikler vasıtasıyla yürütülen sektörel tanıtım grupları kaldırıldı. Kalitesi ile taleplere daha iyi yanıt vermesine karşılık Türk somonuna ilişkin yurt dışında bir imaj oluşturulamadı.

MALİYET KELEMLERİ FARKLI

* Somon üretiminde en büyük maliyet kalemini yem oluşturuyor. Türkiye’de olduğu gibi Norveç’te de ithalat yoluyla karşılanan yemin toplam maliyet içindeki payı yüzde 40-45’lerde tutulabiliyor. Enerjinin maliyet zorlayıcı değil.

* Türk özel sektörünün çabuk benimsediği ve epey yol aldığı somon üretiminde yem, maliyetler içinde yüzde 65 oranında paya sahip. İkinci sıradaki enerji Norveç’e göre çok daha pahalı, son dönemdeki işçilik maliyetleri de zorluyor.

Çin öne çıkıyor

Taze veya soğutulmuş somonun önde gelen 5 alıcısı İsveç, Polonya, ABD, Fransa ve Danimarka, geçen yıl ithal somonun yarısından fazlasını (%55,1) satın aldı. Bu satın almaları gerçekleştiren ülkelerin önemli bir bölümünün aynı zamanda işlenmiş somon ihracatçısı olduğunu ifade edelim. Yakın gelecekte Avrupa ülkelerinde somon talebinin azalma göstermesi bekleniyor. Çin başta olmak üzere Asya-Pasifik ve Latin Amerika ülkeleri talepteki ağırlığını artıracak.