Bir evvelki Yetenek İsrafı başlıklı yazımda bahsettiğim Ergin Keleş’in “Nasıl Yıldız Olunmaz” kitabı, altyapıdan profesyonel hayata geçen sporcuların yaşadığı sorunları anlatıyordu. Çok kapsamlı bir konunun tarafları sporcunun kendisi, kulüp ve sistem yapısı, çevresel ve aile baskıları, medya, menajerler olarak öne çıkıyordu. Bu hafta konuyu biraz daha detaylandırarak alt yapıdaki sporcuların zihinsel yapısıyla ilgili deneylerden bahsetmek istiyorum.
Prof. Dr. Selçuk Şirin’in Bakışınızı Değiştirecek 10 Deney kitabında bahsettiği çalışmalardan bir tanesi Prof. Carol Dweck’in ‘Gelişen Zihniyet’ deneyleri. Yeteneklerin varlığı sabit ve doğuştan mıdır, yoksa sonradan geliştirilebilir mi? Zekanın doğuştan ve sabit olduğu inancı baskın olduğu için bu sorulara cevap aramak pek akla gelmediği için, insanların zekasının değişebileceğine inanan Dweck’in deneyleri bu alanda bir öncü niteliğinde.
Dweck, insanların zekaya ait bakış açılarını iki ana başlıkta topluyor: Zekanın doğuştan gelen ve sonradan değiştirilemeyeceğini düşünen, Sabit Zihniyet fikrini destekleyenler ve zekanın değişken olabileceğine inanan, Gelişen Zihniyet fikrini benimseyenler. Yaptığı deneylerle, hem bu iki farklı zihniyeti, hem de insanların zekaya dair zihniyetinin değişebilme ihtimalini ortaya çıkartmış.
Zihniyetin başarı üzerindeki etkisini göstermek amacıyla Dweck, 5. sınıf öğrencileriyle yaptığı bir dizi saha deneyinde, öğrencileri önce bir testten geçirir ve rastgele iki gruba ayırır: Sabit Zihniyet ve Gelişen Zihniyet. Sabit Zihniyet grubuna, “zekân sayesinde başardın” denirken, Gelişen Zihniyet grubuna, “çok çalıştığın için başardın” denilerek farklı geri bildirimler verir. Ardından her iki gruba daha zor bir test uygular. Sonuçlar, Gelişen Zihniyet grubunun, Sabit Zihniyet grubuna göre daha yüksek başarı gösterdiğini ortaya koyar.
Geliştirilebilecek bir özellik olan çaba, değişmez olduğu sanılan bir özelliğe, zekaya üstün gelmiştir. İlk başlarda eğitim alanında uygulanan, daha sonraları iş ve spor dünyasında da yaygınlaşan bu deneyler, bize beceriler konusundaki sabit zihniyetin performansımızı düşürdüğünü göstermekle kalmadı, aynı zamanda değişen zihniyeti kazanırsak o performansın artacağını da gösterdi. Eğitimden spora pek çok alanda, zeka ve yeteneklerin sabit bir kader olduğu inancıyla yetişen insanlar, başarısızlık karşısında ‘Zaten bu konuda yetenekli değilim’ diyerek pes ederken; bu özelliklerin gelişebilir ve değişebilir olduğunu öğrenenler, başarısızlığı yalnızca aşılması gereken bir engel olarak görmeye başlıyor(1).
Uluslararası öğrenci Değerlendirme Programı (PİSA), 1997’den bu yana 15 yaş öğrencilerinin eğitim durumunu değerlendirmek için her üç yılda bir belirli ölçümler yapıyor. Bu program, 2018 yılında ilk kez “gelişim zihniyeti”ni de inceleyerek 78 ülkeden 600.000 öğrencinin zekaya dair inançlarını ölçtü ve sonuçlar Dweck’in deneylerine benzer çıktı: Zekanın gelişebilir olduğuna inanan öğrenciler, okuma, fen ve matematikte daha yüksek puanlar alıyordu. Ancak Türkiye için tablo pek iç açıcı değil. Araştırmalara göre(1), ülkemiz maalesef ortalamaların oldukça altında; 15 yaşındaki öğrencilerimizin yarıdan fazlası, zekanın değiştirilemez bir özellik olduğuna inanıyor. Dahası, Türkiye’de sabit zihniyetin, gelişim zihniyetine kıyasla her eğitim kademesinde daha baskın olduğu görülüyor.
Alt yapılarda yetenekleriyle belirli başarıları elde eden sporcularımızın profesyonel hayata geçtikleri zaman karşılaştıkları zorluklar karşısında çabuk pes etmeleri, kendilerini geliştirememeleri, araştırmalarla da ortaya çıkan Sabit Zihniyet özellikleriyle açıklanabilir mi? Cevabı belli bir soruyu sormamın amacı bundan sonra yapılması gerekenlerle ilgili farkındalık yaratmak. Sporcuların performansını değerlendirirken sabit özelliklere odaklanmak, kısa vadede gurur verici olsa da orta ve uzun vadede gelişimlerini olumsuz etkiliyor. Belki tüm eğitim sistemini bir anda değiştiremeyiz fakat en azından kulüplerimiz, federasyonlarımız ve antrenörlerimiz, sporcularımızın Gelişen Zihniyet’e sahip olmaları için daha fazla fikir, proje üretmeleri ve çaba göstermeleri şart. Bunların neler olabileceği ise başka bir yazının konusu olsun.
Şirin S. “Bakışınızı Değiştirecek 10 Deney.
Can Yayınları, İstanbul, 2024