“Sanayi Şehri”, ekonomisinin sanayi odaklı olduğu, önemli fabrikaların ve diğer üretim tesislerinin kümelendiği şehir olarak ifade edilir. Sanayileşmenin 4 evresinden söz edilir:
- Evre 1: Su gücü ve buhar gücü ile makineleşme; ilk mekanik dokuma tezgâhı, 1784
- Evre 2: Elektrik gücünden yararlanarak seri üretim; ilk seri üretim hattı, 1870
- Evre 3: Bilgisayar, elektronik ve bilişim ile sağlanan otomasyon; ilk programlanabilir robot kol, 1969
- Evre 4: Fiziksel mekanizmaların bilgisayar tabanlı algoritmalar ile kontrolü, internet sayesinde makinelerin makinelerle iletişimi; bugün!
İlk evrede su ve buhar gücünden yararlanmak için fabrikalar su kaynaklarına yakın yerlere kurulurdu. Çalışanların ihtiyaçlarını giderecek hizmet birimleri de fabrikaların civarına yayılır böylece bir şehir ortaya çıkardı; plansız, programsız. Sonraları fabrikalar insan kaynağına yakın yerlere kurulmaya başladı; şehir oluşturan fabrikalar şehirlerin yayına geldi. Sanayileşmenin ilk evresinde önem kazanan şehirler, özellikle tekstil sanayi merkezleri, zaman içerisinde bu önemlerini yitirdi. Önce işsizlikle bocaladılar, sonra bir şekilde yükte hafif pahada ağır başka işlere yöneldiler, önemli bir dönüşüm yaşadılar. Eski fabrika binalarını yeni nesil işlere ayırdılar, bilim parkları kurdular. Benzer gelişme otomotiv sanayiinde de yaşandı. Otomasyonla birlikte ustalaşmanın önemi azalınca fabrikalar ucuz insan gücüne yakın yerlere taşındı. Avrupa’da bir çok şehir hayal kırıklıkları yaşadı. Amsterdam’da işsizlik arttı, suç oranı arttı, kanal boyu evlere berduşlar çöktü. Pek çok şehrimizin nedenini bilmeden kopyaladığı şehirliyi motive eden, aidiyet duygusunu arttıran slogan – logo bu gelişmeden kaynaklandı; “I’m Amsterdam”. Kopyala, yapıştır!
Bazı şehirler ise sanayileşmenin tüm evrelerine tanık oldu; onlar sanayi şehri olarak doğdu ve öyle devam ediyorlar. Bu şehirler nesiller boyu sanayici olmanın sağladığı birikimden yararlanıyor. Onların evrimine eşlik eden eğitim kurumları, araştırma kuruluşları bu birikimi teknoloji tabanlı ekonomik büyümeye dönüştürmek için çaba harcıyor. Şehirleşmeyle gelişen iş kümeleri şehrin refah ve itibarı için çalışıyor. Bu şehirler üretim kabiliyetleri ile adlarından söz ettiriyor: Mesela Solingen (Almanya), 160 bin nüfuslu bir şehir ve bıçakları, makasları ile ünlü. Mesela Heildelberg (Almanya), 172 bin nüfuslu bir şehir ve matbaa makineleri ile ünlü. Almanya’da bir çok yerleşim yeri belirgin bir sanayi ile bütünleşmiş. 2014 yılında Hannover yakınında 18 bin nüfuslu Bad Münder kasabasında dünyaca ünlü bir ofis mobilyası üreticisini ziyaret etmiştim. Şirket o yıl yüzüncü yılını kutluyordu. Fabrikayı gezdirdiklerinde iki kuşak Bad Münderlinin aynı anda burada çalıştığına tanık oldum. Pek muhtemel onların büyükbabaları da burada çalışmıştı. Önemli bir aidiyet bağı kurulmuş; o fabrikada üretilen ürünler onların eseri, o şehrin refah ve itibarı.
Türkiye üretmesini bilen bir ülke. Eksiğimiz, ürettiğimizi değerli kılabilmek. Şehirlerimizin sanayinin ya çıktısı ile ya teknolojisi ile ya süreçleri ile öne çıkması, sıradanlıktan kurtulması gerekecektir. Herhangi bir zorluk halinde akla gelen, yedekte tutulması gereken bir sanayi şehri olmaktan kurtulmalıyız. Başka ülke şehirlerinin başına gelmiş ya da gelecek müsibetlere bel bağlamamalıyız. Sanayi şehirlerimiz aslan payına göz dikmelidir. Arta kalanlara değil.
Haftanın Şehri: EKATERINBURG, RUSYA
EKATERINBURG 1,5 milyon nüfusu ile Rusya’nın dördüncü büyük şehri. 1723 yılında Çar Büyük Petro’nun talimatı sonucu burada ülkenin en büyük döküm ve demir işleme tesisi kurulmasıyla şehrin kaderi belirlenmiş. Metalurji sanayi şehrin ana işkolu haline gelmiş. Burada dökülüp işlenen demirlerin Eifel Kulesi’nde, İngiltere Parlamento Binası’nda ve Özgürlük Heykeli’nde kullanıldığı söylenir.
Şehir tarihte ilginç olaylara tanıklık etmiş. 1918 Rus Devrimi’nde Çar ve Ailesi Bolşevikler tarafından bu şehirde yakalanmış ve öldürülmüş. 1990 özelleştirmeler sonrası Rus Mafyası bu şehirde ortaya çıkmış. İlk görme özürlü duvar sanatı bu şehirde uygulanmış. Şehir tarihi boyunca sanayileşmenin tüm evrelerine tanık olmuş; mekanizayon, seri üretim, otomasyon ve “Sanayi 4.0”. Şehirde bir sanayi müzesi yer almakta, her yıl ünlü bir sanayi fuarı organize edilmekte.