Dr. Onur Yarar
İstanbul Okan Üniversitesi Öğretim Üyesi
ABD’li Pelosi’nin Uzakdoğu ziyareti ile gündeme gelen Tayvan’la ilgili haberlere baktığımda, genel de Çin ile tarihi sorunlarından bahsedilmiş olduğunu gördüm. Ben de farklı olarak, ekonomisini Türkiye ile karşılaştırmalı aktarmak istiyorum.
Tayvan 23 milyon nüfuslu kişi başına düşen milli geliri 33 bin 775 dolar olan bir ülke. (Türkiye aynı IMF raporunda 9 bin 528 dolar). Satın alma gücü paritesine göre Asya’nın 8. dünyanın 18. en büyüğü olan ama tanınmayan bir ada ülkesi. Yıllık enflasyonu %3.3, işsizliği % 3.7, Doingbusiness’a göre iş yapma kolaylığı bakımından 15. (Türkiye 33), 2019’da son ölçülebilen İnsani Gelişim Endeksine göre 0,916’la Japonya seviyelerinde (Türkiye 0,820 ile 54. sırada). İhracatı 500 milyar dolar, ithalatı 300 milyar dolar olan ağırlıklı olarak yarı iletken, petrokimya, otomobil endüstrisi, başta fitness ve golf olmak üzere spor malzemeleri, kablosuz iletişim, LCD ekran, çelik, en önemlisi de elektronik, bilgisayar ve de mikroçip ihraç eden bir ülkedir. Ülkelerin kredi notlarını geçtiğimiz haftalarda yayınlamıştım, tüm derecelendirme kuruluşlarında gayet iyi, aynı zamanda rezerv miktarı +541 milyar dolar.
Tayvan ekonomisi, 2007-10 küresel mali krizden hızla çıkmış ve yoluna devam etmiştir. Dış ticaret ülkenin itici gücüdür. Elektronik sanayi en önemli ihracatıdır, bu konuda en bilindik markaları Acer, Asus, HTC, Foxxonn, TSMC, Pegatron’dur. İthalatta ise en önemli kalem, bir ada ülkesi olarak, hammadde ve enerjidir. Çin’le siyasi sorunlar yaşasa da çok ciddi ekonomik ilişki içindedir.
TSMC ve UMC dünyanın en büyük iki yonga üreticisidir. Yarı iletken pazarında TSMC küresel pazarın %50’sine hâkimdir. Techman Robot dünyanın en büyük ikinci robot üreticisidir. Tesla’nın tedarikçilerinin %75’i Tayvan’dadır. Ada toprağının sadece ¼’ü tarıma elverişli olmasına rağmen ekilebilir her karış alan değerlendirilmektedir. Pirinç üretiminde kendi kendine yeterliyken, buğdayı ABD’den ithal etmektedir. Balık, su ürünleri, konserve, dondurulmuş sebze tarım da ihraç ürünleridir. Enerji de dışa bağımlıdır; ham petrolün %72’sini Ortadoğu’dan, doğalgazı ise Endonezya ve Malezya’dan almaktadır. 3 nükleer santrali vardır. Doğal kaynaklardan enerji üretememektedir ama dünyanın en büyük 4. güneş pili üreticisidir.
Bu kadar teknoloji üreten bir ülkenin bilim alanında da çalışmaları dikkat çekmektedir. Sanayi ve bilim parkları, araştırma enstitüleri, iyi nitelikte üniversiteleri mevcuttur. Asgari ücret ise aylık 912 dolardır (16 bin 500 TL). InterNations’a göre expatların (yabancı beyaz yakalılar) en sağlıklı çalıştıkları 1. ülke olarak anketten çıkmıştır (Türkiye 59 ülke arasında son 8. sırada). Ülkeye THY’nin aktarmasız uçuşu vardır.
Özetlersek; Singapur, Güney Kore ve Hong Kong’la birlikte “Dört Asya Kaplanı” olarak adlandırılan bir adadır. Çin’in baskısıyla tanınma sorunları yaşamaktadır. Türkiye’de ise Tayland’la çok karıştırılır.
Bangkok’tan sevgi ve saygılarımla…
Geçtiğimiz hafta ASEAN +3 bölgesindeki gelişmeleri de kısaca özetlersek;
- Çin, sürpriz 10 baz faiz indirimi ile Yuan’ı son iki yılın en düşük seviyesine indirdi. Alman ekonomisinin Çin'e bağımlılığının arttığı açıklandı. Milyarder iş adamı Xiao Jianhua'ya kamu mevduatlarını yasa dışı elde etmek ve rüşvetten, 13 yıl hapis ve 8,1 milyar dolar para cezası verildi. Çin'de doğrudan yabancı yatırımlar ilk 7 ayda yüzde 21,5 arttı. Madeni para büyüklüğünde ve Dünya’nın manyetik alanından bir milyon kat güçlü mıknatıs geliştirildi. Tayvan gerilimi sonrası Çin, elindeki ABD hazine tahvil miktarını 12 yılın en düşük seviyesine indirdi. Çin'in en büyük beş kamu şirketi ABD borsalarından çekilme kararı aldı. Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun (PLA), Rusya’da Hindistan, Belarus, Tacikistan ve Moğolistan’ın da katılacağı tatbikatta bulunacağı duyuruldu. Çin'de bir kadın Japon geleneksel giysisi kimono giydiği için gözaltına alındı. Kır farelerinden insana geçen ve 35 kişide saplanan Langya virüsünün şimdilik insandan insana geçmediği açıklandı. Çin bilimsel makale sayısı ve etkinliği açısından dünya lideri oldu; ABD ikinci, Almanya üçüncü sırada. Apple, Tayvan'da üretilen ürünlerin “Çin’de üretildi” olarak etiketlenmesini istedi.
- Endonezya’da düzenlenen 34. Uluslararası Bilgisayar Olimpiyatı’nda İzmir Fen Lisesi’nden Alperen Tupurtu, Sivas Fen Lisesi’nden Yusuf Taha Bingül, Bahçeşehir Kolej’inden Fatih Solak, Robert Kolej’den Yusuf Onur Üşümez madalya ile döndü. Savunma Bakanı Prabowo, 2024'teki devlet başkanlığı seçiminde tekrar aday olacak. Sosyal medyada Endonezya’yı, Rusya’yı kınamadığından eleştiren Ukrayna Büyükelçisi, bakanlığa çağırıldı. Shell, Endonezya'daki akaryakıt dolum istasyon sayısını 2024 yılına kadar iki katına çıkarmayı hedeflediğini duyurdu. Denizcilik ve Yatırım Bakanı, ABD'li Tesla'nın Endonezya'daki nikel işleme şirketlerinden malzeme tedarik etmek için 5 milyar dolarlık sözleşme imzaladığını duyurdu.
- Filipinler Merkez Bankası faizleri 50 baz puan arttırdı (%3,75). İstatistik Kurumu (PSA), 2021’de yoksulluk içinde yaşayan insan sayısının pandemi nedeni ile 20 milyona veya nüfusun %18,1’ine yükseldiğini açıkladı. 70 MW kapasiteli 14 rüzgar türbini ülkeye Siemens satacak.
- Son 3 aydır Japonya'da iflas eden şirketlerin sayısı artıyor. Japon Hoshizaki, Öztiryakiler’deki hisse payını %39’a çıkardı. Fukuşima Nükleer Santrali atıkları Hokkaido'ya taşındı. Moon Tarikatıyla bağlantılı olduğu gerekçesi ile ekonomi, savunma, adalet, sağlık, eğitim, içişleri, tarım, çevre ve ulaştırma bakanları değiştirildi, dışişleri ve maliye bakanları ise görev de kaldılar. Uzakdoğu’da artık bir şey şaşırtmaz dediğimde öyle şeylerle karşılaşıyor veya okuyorum ki yanıldığımı anlıyorum. Bunlardan birisi de Japon hükümetinin düşen vergi gelirlerini yükseltmek için, gençlerde alkol tüketimini arttırma çabası. Kampanyanın adı: Sake Viva (Çok yaşa pirinç rakısı sake).
- Kamboçya'dan kaçırılan 30 tarihi eseri ABD iade etti. Eserler Ulusal Müze’de sergilenecek.
- Güney Kore kemer sıkacak; 13 yıl sonra ilk kez kamu bütçesi azaltılıyor. Polis ödenmemiş trafik cezaları için kripto paralara el koymaya başladı. Yasaları ihlal ettiği iddiasıyla KuCoin, MEXC, Phemex, XT.com, Bitrue, ZB.com, Bitglobal, CoinW, CoinEX, AAX, ZoomEX, Poloniex, BTCEX, BTCC, DigiFinex ve Pionex kripto firmalarına soruşturma açıldı. Azledilen devlet başkanına rüşvet vermekten 2,5 yıl hapis cezasına çarptırılan Samsung Yönetim Kurulu Başkanı Lee Jae-yong affedildi. Yaşanan sel ders oldu; bodrum katlarının konut olarak kullanılması yasaklanacak. Seul Drama Ödülleri’nde Aziz, Destan ve Mahkûm en iyi dizi kategorisinde finalist oldu.
- Kuzey Kore 2 seyir füzesi fırlattı, ardından Güney Kore görüşme çağrısı ve ekonomik yardım teklif etti. Kim Jong Un'un kız kardeşi Kim Yo Jong ise Güney Kore Cumhurbaşkanı Yoon Suk-yeol'a bu saçmalığın daniskası diyerek, çenesini kapatmasını söyleyerek reddetti. 3 ay önce zahmet edip ilk Covid-19 vakasını duyuran Kuzey Kore, üç ayda salgını bitirdiğini duyurarak maske ve sosyal mesafeyi kaldırdı. Sekiz ay önce açılan Laos Çin demiryolu hattından 1,35 milyar dolar değerinde 1 milyon tonun üzerinde yük taşındı.
- Malezya Kralına, Ankara’da Devlet Nişanı, İstanbul’da Marmara Üniversitesinde fahri doktora verildi. Hindistan, Malezya’ya 18 hafif savaş uçağı Tejas satımı için teklif verdi. ABD’nin yaptırımından çekinen Malezya, İran uçaklarına yakıt vermeyi durdurdu. Ülke ikinci çeyrekte yüzde 8,9 büyüme açıkladı.
- Myanmar’ın devrik lideri Suu, yolsuzluktan 6 yıl daha hapis cezasına çarptırıldı. Cezaların toplamı 17 yıla yükseldi, resmi sırlar davasında da ilk kez ifadesi alındı. Myanmar Askeri Cuntası, siyasi partilerin yabancılarla görüşmesini kısıtladı. Bangladeş, Arakanlı sığınmacıların Myanmar'a geri gönderilmesi için Çin'den destek istedi.
- Singapur Kuala Lumpur hattı dünyanın en yoğun rotası olarak açıklandı. İlk 10 liste de Uzakdoğu’dan Manila-Singapur, Hong Kong-Taipei ve Bangkok-Singapur hattı var. Singapur Air, filosunun ilk B777F tipi kargo uçağını teslim aldı. Singapur Başbakanı, dünyadaki yüksek enflasyon ve faiz oranlarının yakın zamanda normalleşmeyeceği açıklamasını yaptı.
- Tayland, Sri Lanka eski başkanı Rajapaksa'nın geçici bir süre ülkede kalmasına izin verdiğini açıkladı. RCEP menşei belgesi sayesinde Çin'in Yunnan kentinden, sıfır gümrük vergisi ve yeşil kanal ile Tayland'a çiçek ihracatı mümkün hale geldi. Çin, Tayland'la Doğan Vuruşu adlı ile ortak tatbikat düzenledi. Tayland Merkez Bankası 2018’den bu yana ilk kez, politika faizini 25 baz puan artışla yüzde 0,75'e yükseltti. Merkez Bankası dijital para birimini test edecek.
- Vietnam’ın Ankara Büyükelçisi Dr. Do Son Hai, Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri arasında Vietnam’a en fazla yatırım yapan ülke olduğunu söyledi. Samsung, Temmuz 2023'te Vietnam'da yarı iletken parçalar üretmeye başlayacak. ABB ve Audi, E-Mobilite için Vietnam’da işbirliği yapacak. Apple Çin’deki Apple Watch ve MacBook üretimini Vietnam’a kaydıracak. Vietnam şirketlerin yerel bulut sistemini kullanmasını istedi. Vietnam Sağlık Bakanlığı hekimlerden, eşcinsel olmanın bir hastalık olmadığını söyleyerek LGBTİ topluluğuna yönelik ayrımcılığı sona erdirmelerini istedi.