Gökçe Nur Ataman
Enerji Yatırımları Danışmanı
Orta Asya’nın kalbi Özbekistan, petrol ve doğal gaz zenginlikleri ile tanınan bir ülkedir.
Kazakistan'dan Türkmenistan'a, Azerbaycan'dan Özbekistan'a kadar halihazırda büyük miktarda kanıtlanmış rezerve sahip olan ve bu sayede birer enerji ihracatçısı olan bu ülkeler enerji arz güvenliğinin önemli bir parçasıdır. Dünyada yaşanan enerji gerilimleri ve yükselen enerji fiyatlarının tüm küresel dengeleri nasıl etkilediği göz önünde bulundurulduğunda, Avrasya'nın jeostratejik önemi günden güne çok daha iyi anlaşılıyor. Enerji güvenliğini sağlamak ve yenilenebilir enerji kullanımını teşvik etmek amacıyla Özbekistan hükümeti enerjiyle ilgili çok çeşitli stratejiler ve yasalar benimsemiştir.
Ekonomisi enerji yoğunluklu olan Özbekistan’da enerji sektörü büyük önem taşıyor. Bağımsızlıktan bu yana enerji kaynakların işletilmesi üzerine yeni stratejiler geliştirildi. Petrol ve doğal gaz kaynakları yeterli olduğu zaman, bu stratejiler ülkenin daha kapalı bağımsız ve kendine yeterlilik politikasının uygulanması için kullanıldı. Özbekistan’da enerji kaynaklarının varlığı, bu ülkeye daha bağımsız dış politika izleme imkânı vermiştir. İkili ve çok taraflı ilişkilerin geliştirilmesinde oldukça seçici davranılmıştır. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra, aktif bir şekilde doğal kaynaklarının üretilmesi ve onları dünya pazarlarına çıkarma yolları aranmaya başlandı. Sovyetler Birliği döneminden beri doğal gaz bu ülkenin markası haline geldi. Hiç kuşkusuz doğal gazın ihracı ülke için önemli gelir kaynağı oluşturuyordu. Fakat zamanla petrol ve doğal gazın Özbekistan’da azalmaya başladığı gözlemleniyor. Bu durum, enerji kaynakları ile zengin olan eski Sovyetler Birliği devletleri arasında ilk defa yaşanan bir durumdur. Bu gerçekle yüzleşen Özbekistan’ın enerji stratejisini değiştirmesine yol açmıştır.
Enerji zengini eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında bu durumla karşılaşan ilk ülke olduğu için oldukça dikkat çekiyor. 2022 yılında Özbekistan iki gerçekle karşılaştı. Hem doğal gaza ülke içi talep arttı, hem de bu talebi karşılamak için ihracatını durdu. Özbekistan’daki doğal gaz rezervlerinin önümüzdeki 25-30 yıl boyunca yeteceğine inanılsa da görüldüğü gibi bu rezervleri bu süre için üretmek mümkün olsa bile, üretim miktarı azalacaktır. Bu durumda, sanayi üretimi ve iç tüketimin çoğaldığı ülkede artan enerji talebini karşılamak için yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretilmesi hedeflendi. Yıllık ortalama 80 milyar kilovatsaat elektriğin üretildiği Özbekistan ‘da son yıllarda artan tüketim karşısında termik ve hidroelektrik santrallerin yanı sıra yenilenebilir kaynakların çeşitlendirilmesi ihtiyacı doğmuştur.
Ülkenin önemli ölçüde yenilenebilir enerji potansiyeli bulunmasına rağmen (hidroelektrik hariç) potansiyelinin çok altında yararlanılıyor. Yenilenebilir enerji kaynaklarına teknoloji bazında bakıldığında, Özbekistan'daki yenilenebilir enerjinin neredeyse tamamı hidroelektrik enerjiyle (2019'da 6,5 TWh veya toplam üretimin %10,2'si) üretilirken, rüzgar ve güneş enerjisi henüz yok denecek kadar az demek mümkün. Bunun sebebi hem elektrik ve doğalgaz fiyatının piyasa fiyatına kıyasla oldukça düşük olması hem de ilgili politikaların yetersiz olmasıdır. Özbekistan devlet başkanı bu bağlamda 2017-2025 döneminde yenilenebilir enerji kaynaklarının (YEK) geliştirilmesi adına 5,3 milyar dolar değerindeki 210 adet projeyi onayladı. Özbekistan Enerji Bakanlığı’nın verilerine göre hükümet, ülkede "yeşil enerji" sektöründe büyük projelerin inşasına yönelik yatırım programı başlattı. Özbekistan'da 2030'a kadar 20 gigavat kapasiteli güneş ve rüzgar santrali projelerinin hayata geçirilmesi ve "yeşil enerji"nin toplamdaki payının önemli ölçüde artırılması öngörülüyor.
Özbekistan'ın elektrik sistemi, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan ile Orta Asya Elektrik Şebekesi'nin bir parçasıdır. 4 ülke ile sırasıyla 220 kilovolt (kV) ve 500 kV iletim hatlarının, Afganistan ile ise 220 kV iletim hatlarının bağlantıları mevcuttur. Elektrik ticaretinin net hacmi 2010 ile 2017 yılları arasında nispeten sabit kalırken, toplam elektrik ticareti esas olarak Orta Asya Elektrik Şebekesi'nden bireysel ülkelerin çekilmesi nedeniyle düşüş eğilimindeydi ve her iki yönde de 5,4 TWh'ye düştü. Ağustos 2020'de Özbekistan hükümeti, Özbekistan'ın net elektrik ihracatını artırmaya yardımcı olabilecek 500 kV'luk bir bağlantı hattının inşası da dahil olmak üzere Afganistan hükümeti ile on yıllık elektrik ihracatı konusunda bir anlaşma imzalaması önem arz ediyor. Özbekistan'ın önemli bir yenilenebilir enerji potansiyeli var ve bunun önemli bir kısmı güneş enerjisinde yatıyor. Son yıllarda ülkede güneş ve rüzgar santralleri için 2 milyar dolardan fazla yabancı yatırım yapıldı, bu çerçevede Buhara, Cizzah, Kaşkaderya, Nevai, Semerkant ve Surhanderya illerinde toplam 2,6 gigavat üretim kapasiteli 9 güneş ve rüzgar enerjisi santrali devreye alındı.
Ülkenin ekonomisini geliştirmek amacıyla daha liberal yaklaşımdan yana politikalar uygulamaya başladığını değerlendiriliyor. Bu politikalar enerji alanında da hissedilmektedir. Büyük pencereden baktığımızda, Özbekistan enerji sektöründeki yatırımlar için Batı’ya da kendi kapılarını açmıştır. Ayrıca, devlet tekelinde bulunan enerji ile ilgili şirketlerin bir kısmını özelleştirmeyi ve halka açmak gibi hedefler belirlemiştir. Dünya Bankası Grubu, Asya Kalkınma Bankası ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası gibi uluslararası finans kuruluşlarının yardımıyla, Özbekistan hükümeti 2019'dan bu yana artan yabancı doğrudan yatırım yoluyla büyük ölçekli güneş projeleri geliştirmek amacıyla rekabetçi ihale süreçleri uyguladı. Toplam 2.050 MW'lık on büyük ölçekli güneş projesi çoğunlukla GHI'nin ulusal ortalamadan yüksek olduğu ülkenin güney ve güneybatı bölgelerinde ihaleye çıkarıldı. Bunlardan 1.300 MW'ı Ağustos 2021 itibarıyla ihale edildi; Navoi bölgesindeki 100 MW'lık proje Ağustos 2021'de faaliyete geçti. Özbek hükümeti şu anda 2026 yılına kadar güneş enerjisi için 4 GW ve rüzgar için 4 GW yenilenebilir kapasite hedefi belirlemeyi planlıyor Ülke bunula beraber 2030 yenilenebilir kapasite hedeflerini güneş için 5 GW'tan 7 GW'a ve rüzgar için 3 GW'tan 5 GW'a çıkarmayı düşünüyor.
Özbekistan’da bir yenilenebilir enerji projesi geliştirmek veya bu projelerde yer almak isteyenlerin dikkat etmesi gereken hususlardan en önemlisi Özbekistan, yüksek güneş potansiyeline sahip bir ülkedir ve güneş enerjisi projeleri için büyük fırsatlar sunuyor. Mevcut hidroelektrik tesislerinin modernizasyonu ve yeni küçük ölçekli hidroelektrik projeleri gündemde olmakla beraber ihtiyaç haline gelmiştir. Mevcut termik santrallerin modernizasyonu ve yeni tesislerin inşası, elektrik iletim hatlarının yenilenmesi ve genişletilmesi, akıllı şebeke teknolojilerinin entegrasyonu, depolama sistemlerinin geliştirilmesi ve entegrasyonu konusunda değişime ve gelişime açıktır.
Türkiye olarak biz ezeli ve ebedi kardeşlik bağlarımızın olduğu Türk dünyası ülkeleriyle diğer pek çok alanda olduğu gibi enerji alanında da iş birliklerini geliştirmek yönünde gayret gösteriyoruz. Özellikle Türk Devletleri Teşkilatı ülkeleri ile karşılıklı güvene dayanan, uzun vadeli ve büyük ölçekte ortak enerji projelerimiz bulunuyor. Ülkemiz Hazar kaynaklarının uluslararası piyasalara arzı konusunu son derece önemsemektedir. Dış politikamız ile uyumlu olarak, bölgede ve Özbekistan ‘da arz güvenliğinin sağlanması ve kaynak çeşitlendirmesi hususlarında birçok girişimde bulunuluyor.