✔ Ödemeler dengesi ilk açıklandığında net hata ve noksanın yüksek olması normaldir. Normal olmayan ise başlangıçta net hata ve noksana yazılan tutarın yıllar içinde ilgili kalemi bulunarak oraya aktarılamamasıdır.
✔ Öyle ibretlik yıllar var ki... 2018 yılından kalan 23 milyar dolarlık net döviz girişi hala net hata ve noksanda duruyor. Merkez Bankası nasıl olur da üç buçuk yıldır bu tutarın kaynağını bulamaz!
Ödemeler dengesinin net hata noksan kalemi, birilerinin ileri sürdüğü ya da sandığı gibi valiz valiz para gelmesi değildir. Öyle milyarlarca doların nakit olarak, hem de valizlerle getirilmesi söz konusu olamaz zaten. Net hata noksan “ödemeler dengesi bilançosunu denkleştirmek ya da sıfırlamak” için kullanılan bir kalemdir.
İlk açıklandığında yüksek olabilen net hata ve noksanın, zaman içinde küçülmesi ve sıfıra yaklaşması beklenir. Normal olanı budur. Ama artık bu olmuyor, net hata noksan özellikle kimi yıllar için açıklandığı düzeyde kalıyor.
Yani aradan yıllar geçiyor; Merkez Bankası hala hesabı denkleştirememiş, hala o dövizin nereden geldiğini bulup tutarı ilgili kaleme aktaramamış. Milyarlarca dolarlık tutar, denkleştirme kaleminde duruyor.
İbretlik yıllar var
2009’dan bu yana olan dönemin ilk açıklanan net hata ve noksan (NHN) tutarı ile o tutarın son halini tabloda görüyorsunuz. Birkaç yıl gayet başarılı olunmuş, net hata noksan kayda değer ölçüde aşağı çekilmiş. Örneğin 2009, örneğin 2012, 2013...
Ya diğer yıllar? Bazıları felaket!
2011 yılı için başlangıçta 12.5 milyar dolarlık bir net hata noksan açıklanmış, aradan on yıldan fazla zaman geçmiş, NHN hala 12.1 milyar dolar.
2016’da 12 milyar açıklanmış, son durum 10.3 milyar...
Hele hele 2018... 21.2 milyar açıklanmış, son durum 22.7 milyar...
Üç buçuk yıl geçmiş ve Merkez Bankası yaklaşık 23 milyar doların kaynağını bulup ilgili kaleme hala yazamamış. Bir daha üstüne basa basa soralım Merkez Bankası’na:
“Üç buçuk yılda 23 milyar dolarlık dövizin hangi kaleme yazılacağını nasıl oldu da bulamadınız? Yoksa buldunuz da bunu ilgili kaleme yazamıyor musunuz? Yazamıyorsanız burada yasal olmayan, mevzuata aykırı bir durum mu var? Bu mu elinizi kolunuzu bağlıyor?”
Hangi işlemlerden kaynaklanabilir?
Birincisi cari işlemler dengesi. Bu kapsamda özellikle ihracatçının dövizinin tümünü hemen Türkiye’ye getirmemesi NHN’yi etkiliyor. Merkez Bankası bu konuda şöyle bir örnek veriyor:
“Dış ticarete ilişkin mal hareketleri gümrük kayıtlarından elde edilirken ödemelerin banka kayıtlarından alınması, işlemlerin karşılıklı kayıtlarının aynı değerle kaydedilmesini zorlaştırmaktadır. Gümrük kayıtlarında fatura değerine göre 100 birim olarak görülen ihracat mal bedelini, ihracatçının yurt içinde yerleşik bankadaki hesabına 70 birim olarak yatırması, kalan 30 birim tutarındaki kısmın ise yurt dışındaki bir banka nezdindeki hesapta kalması halinde, bankalar sisteminden alınan veriler içinde görülmeyen 30 birimlik tutar NHN kalemine yansımaktadır.”
Kayda almakta zorlandığımız gelirde en büyük kalem turizm olabilir. Turizmde cari dengeye yazdığımızdan daha fazla gelir elde ediyor da bunu net hata noksana atmak durumunda mı kalıyoruz? Çünkü turizm geliri bir ankete dayalı olarak elde edilen bir veri ve ödemeler dengesine de bu anketin sonucu yansıyor. Yabancılar belki de beyan ettiklerinden daha fazla harcama yapıyor.
Merkez Bankası da bu konuda şu yaklaşımı sergiliyor:
“Turizm gelir ve giderlerinin izlenebilmesi için yürütülen anket çalışmaları sonucunda hesaplanan 100 birimlik turizm gelir veya gideri, bankaların döviz varlıklarına 100 birimlik artış veya azalış olarak yansımamışsa, aradaki fark NHN kalemine yansımaktadır.”
En büyük etken varlık barışları mı?
Net hata noksanın cari işlemler dengesinden çok finans hesabından kaynaklanabileceği görüşü ağır basıyor.
Özellikle artık takip etmekte bile zorlandığımız varlık barışlarıyla getirilen döviz mi net hata noksanı büyütüyor? Bu soru yanıtsız!
Sonuçta nasıl oluyorsa oluyor ve bizdeki net hata noksan neredeyse açıklandığı düzeyde kalıyor; zaman içinde küçülmüyor.
Bir kez daha vurgulayalım; ilk açıklamada net hata noksanın büyük olması, zaman içinde bu tutar küçülüyorsa, pek yadırganmaz. Ama bizdeki sorun bu; net hata zaman içinde küçülmüyor!