Net hata noksan ödemeler dengesinde finansman hesabının bir alt kalemi değildir. Net hata noksan, aslında bir finansman ya da harcama kalemi de değildir. Net hata noksan, ödemeler dengesini sıfırlama kalemidir.
Ödemeler dengesi bir bilanço olduğuna ve toplamının sıfır etmesi gerektiğine göre, diğer kalemlerdeki hataların, eksik yazımların, nereye kaydedileceği henüz bilinmeyen tutarların bir torbada toplanması için net hata ve noksan kullanılır.
Ödemeler dengesi teoride üç, fiiliyatta ise dört ana kalemden oluşur.
Teorideki üç hesap; cari işlemler hesabı, sermaye hesabı, finansman hesabıdır.
Bu üç hesabın toplamının sıfır olacağı varsayılır. Hem zaten sermaye hesabı önemsiz bir hesaptır; özünde cari denge ile finansman hesabının birbirine eşit olması gerekir. Ama bu sağlanamaz ve işte o zaman fiilen dördüncü kalem olan net hata ve noksan devreye girer. Zaten ödemeler dengesiyle ilgili projeksiyonlarda net hata ve noksan kalemi hep sıfır öngörülür. Daha yola çıkarken “Ben hesaplamada hata yapacağım, ölçümüm eksik olacak” denilemeyeceğine göre...
Cari işlemler, sermaye hesabı ve finansman hesabının toplamı eğer negatif ise, aynı miktar pozitif olarak net hata noksana yazılır. Tersi ortaya çıkar ve bu üç kalemin toplamı pozitif olursa, bu sefer de aynı miktar negatif olarak net hata ve noksana kaydedilir ve böylece ödemeler dengesinin denkliği sağlanır.
NHN nereden kaynaklanır?
Net hata ve noksanın cari dengeyi oluşturan kalemler dışında kalan kalemlerden kaynaklandığı algısı hakimdir. Bu büyük ölçüde doğrudur ama tümüyle doğru değildir.
Net hata noksan dış ticaretin kayda girip dövizinin geç gelmesinden ya da gitmesinden de ortaya çıkabilir; turizm gelirlerinin iyi ölçülememesinden de... Hem zaten turizm gelirleri anketlere dayalı bir tahmindir.
Net hata noksana yol açan asıl işlemler, özellikle son altı ayda olduğu gibi, döviz varlıklarının sistemden çıkarılmasından ya da sisteme geri dönüşünden kaynaklanır.
Bu arada yeri gelmişken bir konuya da açıklık getirmekte yarar var. Bu köşede dün yer alan yazımda seçimden önceki ve sonraki üç ayda sistemden yoğun döviz çıkışı ve girişi olduğunu belirttim. Bu çıkış ve girişin tümü yurt dışı ile ilgili bir hareket değil. Bu döviz, sistemden çıkarılıp yastık altına, kasalara giden ve sonra tekrar sisteme giren dövizi de kapsıyor elbette. Ancak ağırlık, tutarını bilemesek de, yurt dışına dönük işlemlerle gerçekleşti.
NHN’nin azalması gerekir ama olmuyor
Merkez Bankası net hata noksanın başlangıçta yüksek olmasını özellikle verilerin erken açıklanmasına bağlıyor:
“Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistiklerinde ilgili ayın verisi, uluslararası uygulamalara göre oldukça kısa bir gecikme dönemi olarak nitelendirilebilecek yaklaşık altı haftalık bir gecikme ile yayımlanmaktadır. İstatistiklerin güncelliğini kaybetmeden kullanıcılara ulaşmasını amaçlayan bu uygulama, yayım tarihinde mevcut olmayan verilerin yerine geçici nitelikteki verilerin kullanılmasını gerekli kılmaktadır. Ödemeler dengesi istatistikleri ve dolayısıyla net hata ve noksan kalemi de, hem geçici nitelikteki söz konusu verilerin zaman içinde kesinleşmesi hem de yeni bir kaynaktan veri derlenmeye başlanması nedeniyle güncellenmektedir.”
Cari işlemler dengesi ile finansman kaleminin birbirine tam olarak karşılaması istisnai bir durumdur; kabul. Başlangıçta bir fark ortaya çıkar ve bu fark ters işaretle net hata noksana yazılarak ödemeler dengesinin denkliği sağlanmış olur.
Ama Merkez Bankası’nın dile getirdiği zaman içindeki güncelleme net hata noksanın azalmasını sağlamıyor, hatta tam tersi oluyor. Bunu nasıl yorumlayacağız?
Bu yılın net hata noksan tutarlarının aylara göre zaman içinde nasıl seyrettiğini bir tabloda topladık. Ağustosa ilişkin tabii ki tek tutar var; dolayısıyla yedi aya baktık ve ilk açıklamaya göre genellikle düşüş değil, artış olduğunu gördük.
Tuhaf değil mi? Hani net hata noksan yeni ve daha sağlıklı veriler geldikçe giderek azalacaktı?
Özellikle üç ay; ocak, mayıs ve haziran çok dikkat çekici...
Ocak ayı için ilk açıklanan net hata noksan negatif 119 milyon dolar. Tutar, mart ayı ödemeler dengesi açıklandığında pozitif 325 milyon olarak revize edilmiş; nisan ve mayısta yine negatif 534 ve 543 milyon olmuş, haziranla birlikte tekrar pozitife dönerek son olarak 380 milyon olarak açıklanmış. Bir revizyon olur olmaya da, hiç olmazsa aynı yönde ya da negatifse negatif, pozitifse pozitif olur. Bir negatif, bir pozitif; tuhaf!
Mayısa geliyoruz, ilk açıklanan NHN negatif 7.4 milyar dolar. Bu tutar azalacağına artıyor ve ağustos açıklamasında 8.7 milyarı buluyor.
Ya hazirana ne demeli! İlk açıklanan NHN pozitif 5.5 milyar dolar. Bu tutar iki ay sonra tam 2.5 milyar dolar daha artıyor ve ağustos açıklamasında görüyoruz ki 8 milyar dolara çıkıyor.
Merkez Bankası’nın “Geçici nitelikteki verilerin zaman içinde kesinleşmesi” ifadesi sanki net hata ve noksanın ilk açıklandığı düzeye göre zaman içinde sıfıra yaklaşacağı gibi bir izlenim uyandırıyor. Ama hiç de öyle olmuyor.
Sonuçta başlıkta dediğim gibi; net hata noksan dalgalanıyor, dalgalanıyor da bir türlü durulamıyor!