Ahmet Arslan - SERBEST KÜRSÜ
Gerek özel sektör işletmelerinde gerekse kamu idarelerinde personelin öğle yemeği ihtiyacı kurumu tarafından karşılanabilmektedir. Söz konusu ihtiyaç personele yemek yardımı adı altında nakdi ödeme yapılması veya yemek fişi (ticket) verilmesi şeklinde gerçekleşebildiği gibi kurum bünyesinde bulunan yemekhanede yemek hizmeti sağlanması suretiyle de karşılanabilmektedir. Özel sektör işletmelerinde personel aynı yasal statüye tabi olduğu için yemek hizmeti de mavi yakalı beyaz yakalı ayrımı olmaksızın yeknesak şekilde sağlanmaktadır.
Kamu idarelerinde ise işçilere yemek yardımı nakdi şekilde (günlük 110 TL) yani maaş bordrolarına ayrı bir kalem olarak yansıtılmak suretiyle sağlanmasına karşın memurların yemek yardımı nakdi olarak veya ticket verilmesi suretiyle değil, ayni olarak yani kurum bünyesinde bulunan yemekhanede yemek verilmek suretiyle sağlanmaktadır. Bu durumun sebebi 1986 yılından beri önemli bir değişikliğe uğramadan uygulanan Devlet Memurları Yiyecek Yardımı Yönetmeliği’nde yer alan düzenlemelerdir.
Söz konusu yönetmelikte yer alan düzenlemelere göre,
- Yiyecek yardımı sadece yemek verme şeklinde yapılır. Bu yardım, nakden veya kupon, kart, fiş, bilet ya da bu mahiyette bir ödeme aracı verilmek suretiyle yapılamaz.
- Yiyecek yardımı haftalık çalışma süresi 40 saati aşmayan yerlerde öğle yemeği olarak verilir.
- Yiyecek yardımının gerektirdiği giderler, yemek maliyetlerinin Ankara, İstanbul ve İzmir illeri için üçte ikisini, diğer iller için yarısını aşmamak üzere, bu Yönetmelik kapsamına dahil memur kadrosu adedine göre kurum bütçelerine konulacak ödeneklerle karşılanır.
- Yemek bedelinin bütçeden karşılanamayan kısmı yemek yiyenlerden alınır
- Kurum bütçelerine yiyecek yardımı karşılığı olarak konulan ödenek, memurlara yemek vermek üzere kurulan yemek servisi, yardım sandığı, dernek veya bu mahiyetteki kuruluşa ödenir. Yiyecek yardımının gerektirdiği giderler sadece yemek servisi, yardım sandığı, dernek veya bu mahiyetteki kuruluş tarafından yapılır.
- Yemek servisi, yiyecek yardımından faydalanabilecek personel sayısının asgari 50 olması ve yemekhane için elverişli yer bulunması şartıyla atamaya yetkili amirin onayı ile kurulabilir. Yiyecek yardımı bu şekilde kurulan yemek servislerinde yapılır.
Söz konusu yönetmelikte yer alan düzenlemeler beraberinde şu sorunları getirmektedir.
1. Tüm personelin yiyecek yardımından yararlanamaması
Yönetmeliğe göre devlet memurlarına yiyecek yardımı sadece kurum bünyesindeki yemekhanede yemek vermek suretiyle sağlanabilir. Kurum bünyesinde yemekhane kurulabilmesi ise yiyecek yardımından faydalanabilecek personel sayısının asgari 50 olması halinde mümkündür. Bu durumda özellikle küçük ilçelerde personel sayısı 50’i bulmayan kamu kurumlarındaki personel için yemekhane kurulması ve dolayısıyla söz konusu personelin yemek yardımından yararlanması mümkün olamamaktadır.
2. Memurun kurum içinde yemek yemeye ve belli bir yemek menüsüne mahkûm edilmesi
Personelin yemek ihtiyacını kurum bünyesindeki yemekhanede karşılaması piyasadaki yemekhane sektörünün henüz gelişmediği 70’li veya 80’li yıllarda anlaşılabilir bir şey olmakla birlikte yemek sektörünün oldukça genişlediği günümüzde memurun kurum içinde yemek yemeye ve belli bir yemek menüsüne mahkûm edilmesi anlaşılabilir bir şey değildir. Memurlara yemek yardımı nakden veya kupon, kart, fiş, bilet ya da bu mahiyette bir ödeme aracı verilmek suretiyle yapılamadığından yemekhanede yemek yemek istemeyen veya yemek menüsünü beğenmeyen memurun yemek yardımından mahrum kalması sonucu ortaya çıkmaktadır.
3. Aynı yemek menüsü için personelden farklı yemek bedeli alınması
Devlet Memurları Yiyecek Yardımı Yönetmeliği Uygulama Tebliğine göre yemek maliyetinin memurlarca karşılanacak asgari kısmı (fiş, kart parası) memurun ek göstergesine göre hesaplandığından aynı yemek menüsü için düşük ek göstergeli personelden düşük, yüksek ek göstergeli memurdan yüksek fiş parası alınmaktadır. Böylece yemek hizmetinde herhangi bir farklılaşma olmadığı halde personelden farklı ücret alma gibi adaletsiz bir durum ve yüksek ek göstergeli personelin düşük ek göstergeli personelin yemeğini finanse etmesi gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır.
4. Yemek maliyetinin hesap şeklinin ve devlet tarafından aktarılan tutarın suiistimale açık olması
Yönetmeliğe göre, yemeğin toplam maliyetinin yarısı (Ankara, İstanbul ve İzmir illeri için üçte ikisi) devlet bütçesinden karşılanmakta, kalan yarısı ise her yıl yayımlanan Devlet Memurları Yiyecek Yardımı Yönetmeliği Uygulama Tebliği’nde memurların ek göstergelerine göre belirlenen asgari tutarlardan az olmamak üzere memurlardan yemek fişi, kart parası vb. adlarla toplanmaktadır. Yemek maliyeti yemekhane komisyonu veya yemek kurulu adı verilen bir heyet tarafından hesaplanmaktadır. Bu durumda yemekhane komisyonu yemek maliyetini şişirmek veya yüksek göstermek suretiyle devlet katkısı tutarını fazla şekilde devlet bütçesinden alabilmektedir.
Aynı şekilde, devlet katkısı tutarı aslında yemekhane hizmetinden fiilen yararlanan personel sayısı üzerinden devlet bütçesinden yemekhane komisyonuna aktarılması gerekirken uygulamada yemekhane komisyonu tarafından bildirilen ve genellikle yemekhane hizmetinden hiç yararlanmayan personel de dahil olmak üzere kurumun kadrosunda bulunan toplam personel sayısı üzerinden aktarılmaktadır. Böylece yemekhane hizmetinden hiç yararlanmayan personel için de bütçe dışı bir hesap olan yemekhane hesabına aktarılan tutarlar bu alanda denetim de pek bulunmadığından söz konusu hesapta kalmakta ve böylece yemekhane komisyonu tarafından amacı dışındaki işlerde de kullanılabilmektedir.
Yayımlanan 2023 yılı bütçe sonuçlarına göre söz konusu yılda “Memurların Öğle Yemeğine Yardım” tertibinden yemekhane komisyonlarına aktarılan tutarın 1.034.620.000 TL tutarında olduğu nazara alındığına devlet bütçesinden yemekhane hesaplarına fazla veya yersiz olarak aktarılan tutarların yüzmilyonlarca lirayı bulabildiği düşünülmektedir.
Sonuç
Ülkemizde kurum personeline öğle yemeği yardımının sadece kurum bünyesinde yemekhanede sağlanması zorunluluğu sadece devlet memurları için söz konusu olup, son derece demode, adaletsiz ve suistimale açık olan söz konusu uygulamanın kaldırılarak veya esnetilerek devlet memurlarına öğlen yemeği yardımının diğer kurumlardaki personel gibi ya nakden veya ticket verilmesi suretiyle sağlanmasında fayda bulunmaktadır.