Yanı başımızda iklim değişikliği gündemi ile uyumlu bir yeni ticaret bölgesi şekilleniyor.
G7’nin Cornwall Zirvesi, iklim değişikliği gündeminde konuşmaktan yapmaya geçilmekte olduğunu bir kez daha teyit etti. Toplam ihracatımızın yüzde 60’ı G7 ülkelerine gidiyor. Türkiye’nin bu değişimin dışında kalması mümkün mü? Hayır.
Geçişin nasıl olacağına dair ilk taslak metinler Avrupa Birliği (AB) kaynaklarından sızmaya başladı. Bütün alametler belirdi. Bu hafta, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) web sitesine karbon fiyatlamasını tartışan metinler konulmaya başlandı. Öyle anlaşılıyor ki, Türkiye’de karbon fiyatlaması için bir sistem tasarlamanın vakti geldi. Gelin bakın, neden?
AB’nin sınırda karbon vergisi düzenlemesi ile ilgili ilk ayrıntılar ortaya çıkmaya başladı. Öncelikle ortada bir geçiş süreci olmayacak gibi görünüyor. Uygulama 2023 yılı ile birlikte başlayacak.
İkinci olarak, başlangıç aşamasında çimento, demir-çelik, alüminyum gibi belli ürünler için, belli bir emisyon tutarı üzerinden, ton başına maktu bir karbon vergisi uygulamaya konulacak gibi duruyor. Değer zinciri boyunca, karbon emisyonlarını inceleyip, uygulamayı geliştirecek kurum oluşturuluncaya kadar, uygulama bu “olsa olsa” metodu ile başlatılacak. Ne diyeyim, bu kurum teşkil edilirken, Türkiye’nin tartışmanın tam içinde olmasında fayda var. Üçüncüsü ise, eğer ürünün geldiği ülkede bir karbon fiyatlaması düzenlemesi varsa, bu sistem çerçevesinde edinilen sertifikalar sınırda hesaplanan vergiden mahsup edilebilecek. Aynı biçimde ilgili ülkede karbon vergisi uygulaması varsa, bu vergiler de sınırda tespit edilen vergiden indirilebilecek. İyi.
Ne demek? Ülkenizde karbon emisyonlarını sınırlandırmak için, karbon vergileri ya da karbon fiyatlaması sistemi ile emisyon sertifikası edinme fırsatınız yoksa, AB’ye vergi ödeyeceksiniz. Ülkenizde bir tür karbon vergisi varsa, vergiyi ülkenizin maliyesi toplayacak. Ülkenizde bir karbon fiyatlaması sistemi varsa, ilgili tutarı, çevreyi daha az kirleten şirketleriniz almış olacak.
Böyle bakarsanız, çözüm ortada. AB ile ve G7 ülkeleri ile yoğun ticaret bağlantılarına sahip bir ülke iseniz, ülkenizde bir karbon fiyatlaması sistemi ya da karbon vergisi düzenlemesi olmasında fayda var. Doğrusu ya, ben bu sızan taslak metni okuduktan sonra aklımda kalan tek şey bu oldu. Türkiye için karar anı geldi, bir nevi. Ya karbon fiyatlaması için şirketlerimize uygun bir sistem tasarlayacağız ya da AB’yle ticaret yapanlar AB ülkelerine
karbon vergisi ödeyecekler.
Görmeyen gözler ve işitmeyen kulaklar için, yukarıdaki paragrafta kullandığım, “AB ile ve G7 ülkeleri ile yoğun ticaret bağlantılarına sahip bir ülke iseniz” ifadesini de manalandırmak, daha bir somutlaştırmak isterim doğrusu. T20 bünyesinde yürütülen çalışmalarda, her bir ton karbon emisyonu için düşünülen karbon vergisi tutarı 2020 için 40 ilâ 80 dolar arasındaydı. 2030 için düşünülen tutar ise 50 ilâ 100 dolar arasındaydı. Nobel ödüllü iktisatçı Joseph Stiglitz ve Nicholas Stern çalışmalara liderlik yapmışlardı. Ne amaçla? Paris anlaşması hedefl erine ulaşabilmek için elbette.
Bu çerçevede, Erinç Yeldan ve arkadaşlarının TÜSİAD için hazırladığı rapora göre, her bir ton karbon emisyonu için 50 dolarlık bir vergi tutarı olsa, AB’ye aktarmamız gereken vergi tutarı yaklaşık 2 milyar Euro civarında oluyordu.
Tutar ton başına 100 dolara doğru yükselirse, ki yükselecek zaman içinde, haliyle ödenmesi gereken vergi tutarı da artmış olacak.
Ne demek? Eğer Türkiye bir an önce karbon fiyatlaması ile ilgili milli bir sistem tasarımına başlamazsa, her yıl 2 milyar Euro’luk bir tutarı doğrudan AB ülkelerinin hazinelerine aktaracak. Ne zamandan itibaren? Öyle görünüyor ki, 2023 yılından itibaren parça parça ödemeye başlayacağız ve bu yalnızca başlangıç olacak.
Peki, buradan aklımıza takılması gereken ilk konu nedir? Karbon fiyatlaması şirketlerimiz için ille de bir ek maliyet unsuru mudur? Hayır. Karbon fiyatlaması sisteminde kamu, karbon emisyonlarına dayalı bir üst limite göre, şirketleri iki gruba ayırmaktadır.
Ortalamanın altında karbon emisyonuna sebep olan firmalar, ortalamanın üstünde karbon emisyonuna yol açan firmalara, karbon emisyon sertifikası satmaktadır. Böylece ton başına karbon emisyonu için bir fiyat belirlenmektedir.
Burada kamu, izin verilebilir karbon emisyonu tutarını belirleyerek, ortalamanın üzerinde karbon salımı için bir fiyat belirlenmesine imkan tanımaktadır. Böylece normun karbon emisyonuna yol açmamak olduğu yeni bir aşamaya geçilmekte, daha çok emisyona yol açan bedelini ödemektedir. Kime? Daha az karbon emisyonuna yol açan firmaya elbette. Bu amaçla, yatırım yapmanın orta vadede kârlı olduğunu bilenlerin kazançlı çıkabileceği bir ortam aslında.
Devletin, bunun yerine karbon vergisi vasıtasıyla, başlangıçta bir fiyat belirleyerek karbon emisyonu tutarını kontrol etmeye çalışması da düşünülebilir. Bu durumda, kaynağı kamu toplamakta ve bu tutarla altyapı yatırımlarını finanse edebilmektedir. Virüs sonrası toparlanma nasıl finanse edilecek diye düşünenler için seçenekler var gördüğünüz gibi. Ancak her iki durumda da, tüm şirketlerin ille de karbon salımları için ek bir maliyete katlanması söz konusu değil. Ama etrafı kirletenin, kirletme bedeli ödemesi esastır.
Bu ilk nokta. Peki bu durum, gelişmekte olan bir ülkenin refah arayışını olumsuz mu etkiler? Hayır. Yeni teknolojik devrim ile birlikte gördüğümüz ve beklediğimiz, şirketlerin üretim sürecindeki aşamaların sayısının azalması yoluyla, operasyonlarının giderek yalınlaşması ve karbon emisyonları ile büyüme ve istihdam arasındaki sıkı pozitif bağlantının ortadan kalkmasıdır. Yeni teknolojiler, iş sürecini yeniden düzenleyerek hem emisyonları azaltabilmekte hem de verimliliği artırmaktadır.
Bu yeni dönemde, bir an önce bir tür karbon fiyatlaması sistemi tasarımıyla ülkesinde teknolojik değişimi tetiklemeyen ülkeler, uluslararası rekabet gücü kaybına uğrayacaklardır. Neden? Bir tür karbon fiyatlaması sistemi ile şirketlerine doğru müşevvikleri veren ülkeler, teknolojik değişimde öncü olacak, diğerlerini geride bırakacaklardır. Türkiye için karar anı işte tam da buradadır, bana sorarsanız. Bu da ikinci noktadır.
Peki, bu ortamda, şirketler kesiminin yeni teknolojilere doğru kayması için ek destekler verilmesi mümkün olacak mıdır? Evet. Bugünlerde batımızda şekillenmekte olan yeni ticaret bölgesine bu açıdan dikkatle bakmakta fayda
var. Türkiye’nin mevcut teşvik sistemini, yeşil-dijital dönüşüm ekseninde hızla gözden geçirmesi gerekecek. Yapabilir miyiz? Evet. Yapıyor muyuz? Hayır.
Burada IMF’nin iklim değişikliği ile alakası konusuna değinmeden olmaz. Öncelikle, IMF bundan sonra ülkeler için hazırladığı raporlarda ve finansal risk değerlendirmesinde, iklim değişikliği politikalarını da dikkate alacağını açıkladı. Bu durum, aynı, portföyünde karbon emisyonlarını artıran projeler olan bankaların daha riskli olarak kabul edilmesi gibi bir durum esasen.
Karbon emisyonlarına katkı verenler yüksek maliyete katlanacaklar, karbon emisyonlarını azaltmaya yönelik tedbir alanlar ise düşük riske ve düşük faiz maliyetine tabi olacaklar. Bankalarımız nasıl sendikasyonlarını yeniledikçe,
kömür yakan termik santral projelerini artık desteklemeyeceğiz diye açıklama yapıyorlarsa, ülkeler de aynısını yapacaklar. Geç kalanlar, yalnızca çok cesur yöneticilere sahip olduklarını kanıtlanmış olacaklar. Başları hızla
belaya girecek. IMF’nin tavrını, sınırda karbon eşitleme vergisi yerine küresel bir karbon fiyatlaması sistemi tasarımı tercihi olarak okumak da mümkün. Uluslararası şirketlerin küresel operasyonları için ülkeler arasında vergi koordinasyonunun önemi gibi, küresel karbon fiyatlaması sistemi tasarımı konusunda da ortak bir tavır belirlenmesi, asgari bir karbon vergisi konusunda anlaşma sağlanması elbette daha etkili olacak dönüşüm süreci için diye bakmakta fayda var. IMF’nin G20 ekonomi politikalarının tasarımında merkez önemi dikkate alındığında, bu karbon fiyatlaması sistemi tercihini dikkate almakta fayda var. Neden? Küresel emisyonların yüzde 85’i G20 ülkelerinden.
Şimdi bu tartışmalar nasıl, bakmak gerekir. Ben, Yeşil Mutabakat ve yeşil dönüşüm ile dijital dönüşümden oluşan ikiz dönüşüm süreci konusunda, bundan önce devletimizin ortaya attığı bütün tahminlerin yanlış çıktığını hatırlatayım öncelikle.
Bu konuda ilk koordinasyon denemesine başladığımızda “Zaten bu yapılan iş Dünya Ticaret Örgütü kurallarına aykırı, yürümez” ve “Bu yapılan iş Gümrük Birliği’ne aykırı, işlemez” demiştik, kocaman kocaman. Ne oldu? Tutmadı.
COVID-19 ile Yeşil Mutabakat, Atlantik’in iki yakasına genişleyiverdi. G7 projesi olmasına ramak kaldı. Şimdi “Durun bakalım, Haziran’da ortaya ne çıkaracaklar?” ile “Hem zaten kendi aralarında anlaşmaları kolay değil, bekleyelim” diyoruz. Fakat sızan doküman, biz burada her “tembel öğrenci” gibi sınavın ertelenmesini beklerken, sınav tarihinin, karar anının hızla yaklaştığını haber veriyor.
Hakikati bir an önce kabul etmek, vakıa ile kavgayı bırakmak gerekir. AB tarafından sızan bilgiler, Türkiye’nin bir an önce milli bir karbon fiyatlaması sistemi ve yeni bir teşvik sistemi üzerine düşünmeye başlaması gerektiğine işaret ediyor. Şimdiden söyleyeyim. AB eğer bu hafta, Gümrük Birliği Modernizasyonu konusunda karşılıklı konuşmaya başlamamız için bir kapı açarsa, 2021 yılının müjdesi olur doğrusu. Türkiye’nin bir an önce olması gereken yere karar verip, “doğru” tarafta, işe odaklanmasında fayda var. Dalgaları başka türlü göğüsleyemeyiz. Bundan önce, çökmekte olan Batı uygarlığı hakkında da hiçbir tahmininiz tutmadı, unutmayın.