Cumhuriyetimizin 100. yılını kutlayacağımız 2023’e sayılı günler kaldı. Bağımsızlık savaşını kazanan Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşları henüz cumhuriyeti ilan etmeden 17 Şubat 1923’te İzmir İktisat Kongresi’ni topladı. Önümüzdeki yıl aynı zamanda İzmir İktisat Kongresi’nin de 100.yılı kutlanacak.
Bildiğim kadarıyla dünyada kendi parasıyla toprak satın alarak çiftçilik yapan, kooperatif kuran ve çiftliklerini halkına bağışlayan tek lider Gazi Mustafa Kemal Atatürk’tür. Kurduğu çiftliklerle ve yaptığı çalışmalarla ülkesinin çiftçisine örnek olan Atatürk, bağımsızlık savaşını kazandıktan sonra asıl kurtuluşun ekonomik bağımsızlıkta olduğunu söyler.
Cumhuriyeti ilan etmeden önce, 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir’de İktisat Kongresi’ni toplamaları tesadüf değildir. İzmir İktisat Kongresi’ne çiftçi, işçi, tüccar ve sanayici kesimden 1135 delegenin katılımı ile yapılır. O dönem ekonominin büyük ölçüde tarıma dayalı olması nedeniyle çiftçi grubunun talepleri kongreye damgasını vurur. Kongre ile yeni yönetimin ekonomideki yol haritası belirlenir.
Yıllarca süren savaşlardan geriye kalan köylüyü çiftçi yapmak temel hedeflerden birisiydi. O dönem 13 milyon nüfusun yaklaşık yüzde 80’i köylü. İzmir İktisat Kongresi’nde tarım politikasının temel ilkesi “Milli ekonominin temeli ziraattır” şeklinde belirlenir.
Uygulanacak tarım politikasının temel felsefesi ise Mustafa Kemal Atatürk’ün “Ülkenin gerçek sahibi ve efendisi, hakiki müstahsil (üretici) olan köylüdür” sözüne dayanır.
İzmir İktisat Kongre’sine “Çiftçi Grubu” 96 maddelik bir metin sunar. Bu isteklerin birçoğu köylünün üretim yapmasını engelleyen, yabancılara mahkûm kılan uygulamaların kaldırılmasına yöneliktir. Çiftçi Grubu’nun talepleri arasında Aşar Vergisi’nin kaldırılması, tütün ekimi ve ticaretinin serbest bırakılması, tütünde Reji İdaresi’nin kaldırılması, tarımsal kredilerin düzenlenmesi, hayvan hastalıklarıyla mücadele, tarım alet ve makinalarının standartlaştırılması, yüksek öğretim görenlerin bir süre köylere gönderilmesi gibi çok temel istekler var.
Kongreden sonra alınan kararlar hızla yaşama geçirilir.
- Daha önce, Dışişleri, Ticaret, Maliye, İktisat bakanlıkları bünyesinde olan tarım, ilk kez ayrı ve bağımsız bir bakanlık olarak 1924’te kuruldu.
- Ürünün onda birinin devlete verilmesini öngören “Aşar Vergisi” 1925’te kaldırıldı.
- Tütünde yabancı egemenliğinin kurumsal yapısını oluşturan Reji İdaresi 1925’te kaldırıldı.
- İlk tohum ıslah istasyonu aynı yıl Eskişehir’de kuruldu. Sonra diğer istasyonların kuruluşu takip etti.
- Tefecilere karşı, Ziraat Bankası AŞ. şeklinde yapılandırılarak etkinleştirildi. Çiftçiye kredi, destek sağlayan bir yapıya kavuşturuldu. Ziraat bankası, çiftçiye destek olmak üzere buğday alımı ile görevlendirildi.
- Şekerpancarı üretimi yaygınlaştırılarak temeli 1925 yılında atılan ilk şeker fabrikası olan Alpullu Şeker Fabrikası 1926’da açıldı. Aynı yıl Uşak Şeker Fabrikası, 1933 yılında Eskişehir, bir yıl sonra 1934 yılında Turhal Şeker Fabrikası kurulur.
- Hayvancılıkta ıslah çalışmalarının yapılması için 1926’da Hayvan Islah Kanunu çıkarıldı.
- İlk tarım sayımı 1927’de yapıldı.
- Tarımda kooperatifçiliğe büyük önem verilerek Tarım Kredi Kooperatifleri ve 1935’te Tarım Satış Kooperatifleri Yasası kabul edildi.
- Buğday üretimini ve üreticisini desteklemek ve korumak için 1938’de Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu. Ertesi yıl buğday ithalatı durduruldu.
Atatürk, bütün bu çalışmalarda yeri gelir traktörün üzerindedir, yeri gelir kooperatifin kurucu ortağıdır. Atatürk Orman Çiftliği’ndeki çalışmaları ile örnek bir çiftçi olarak yol göstericidir.
Kooperatifçiliğe çok önem veren Atatürk, Mersin Silifke’de 36 çiftçi ile Tekir Tarım Kredi Kooperatifi’nin kurucusu ve 1 numaralı ortağıdır.
Hayvancılıkta ıslah çalışmalarını başlatmak için, Macaristan’dan Ankara’daki Gazi Çiftliği’ne 1925 yılında Simental ırkı damızlık getiriliyor. Islah çalışmaları başlatılıyor. Ancak daha sonraki yıllarda bu çalışmalar durduruluyor. Atatürk’ün 1925’te büyük bir vizyoner olarak başlattığı ıslah çalışmaları devam ettirilmediği için, Türkiye, bugün milyarlarca dolar döviz ödeyerek hayvan ithal ediyor. Hayvancılığın her alanında dışa bağımlı bir ülke oldu.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye, yaklaşık 100 bin hektar alanda 40 bin tona yakın pamuk üretiyordu. Pamuktaki üretime paralel olarak ülkenin ilk sanayi nüveleri basma, dokuma ve bez üretim tesisleri olarak kuruldu.
Adını, Mustafa Kemal Atatürk’ün verdiği, “Sümerbank” 3 Haziran 1933’te kuruldu.
Atatürk’ün ölümünden 13 ay önce 9 Ekim 1937 yılında açılışını yaptığı Nazilli Basma Fabrikası, cumhuriyetin ilk sanayi tesislerindendi. Sonra yenileri açıldı. Sümerbank, çiftçinin pamuğunu basmaya, beze dönüştüren, katma değer kazandıran pamuklu sektöründe 20 tesise ulaştı. Gittiği yerde sosyal yaşamı değiştiren, dönüştüren bir yapılanmaydı. Birçok yararlı kuruluş gibi Sümerbank’ta 1987 yılında özelleştirme kapsamına alındıktan sonra adeta yağmalandı. 1923 yılında 3,7 milyon dolarlık pamuk ihracatı 1930’da 7.8 milyon dolara, 1950’de 69 milyon dolara kadar ulaştı. 1960’ta 46 milyon dolara gerilese de 1970’te 300 milyon dolara ve 1980’de ise 350 milyon dolara yaklaştı. Bugün Türkiye yılda yaklaşık 1 milyon ton pamuk ithal ediyor.
İzmir İktisat Kongresi’nden 58 yıl sonra 2-7 Kasım 1981’de Atatürk’ün doğumunun 100. yıldönümünde 2. İzmir İktisat Kongresi düzenlendi. Kongre, askeri darbe sonrası dönemin Başbakan Yardımcısı Turgut Özal’ın başkanlığında kurulan düzenleme komitesi tarafından gerçekleştirildi.
3. İzmir İktisat Kongresi ise 4-7 Haziran 1992’de gerçekleştirildi. Bu kongre diğer iki kongreden farklı olarak uluslararası katılıma açık yapıldı.
Dördüncü kongre ise 5-9 Mayıs 2004 tarihlerinde yine İzmir’de yapıldı. Kongrenin içeriğinden çok adı tartışma yarattı. Geçmişte yapılan 3 kongrenin adı “İzmir İktisat Kongresi” iken, 2004 yılında yapılan kongrenin adı Devlet Planlama Teşkilatı tarafından “Türkiye İktisat Kongresi” olarak belirlenmesi tartışmalara, tepkilere neden oldu.
Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşlarının 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihlerinde düzenlediği İzmir İktisat Kongresi, alınan kararlar ve bu kararların uygulamaya geçirilmesi açısından büyük önem taşıyor. Diğer 3 kongrede daha çok durum tespiti yapıldı. Alınan kararlar bile çok net değil ve uygulamaya geçirilmesi pek mümkün olmadı.
Önümüzdeki yıl Şubat ayında yani İzmir İktisat Kongresi’nin 100. yılında yine İzmir’de iki ayrı iktisat kongresi yapılacak. Birisini Hazine ve Maliye Bakanlığı, diğerini İzmir Büyükşehir Belediyesi gerçekleştirecek.
İzmir Valiliği, bundan 100 yıl önce kongrenin yapıldığı binanın yerinde aslına uygun olarak yeni kongre binasını inşa ediyor. Yıllardır bu alan otopark olarak kullanılıyordu. İzmir Valisi Yavuz Selim Köşger’in verdiği bilgiye göre kongre binasının yapımı İzmir İktisat Kongresi’nin başladığı 17 Şubat’a yetişecek.
Vali Köşger’in konuya ilişkin açıklamasında özetle şu bilgilere yer verildi: “Yeni Türkiye'nin iktisat politikasını belirlemek amacıyla 17 Şubat 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresi’ne ev sahipliği yapan ve Guiffray Hanı olarak bilinen yapının, cumhuriyetin ikinci yüzyılına yakışır şekilde yeniden kente kazandırılmasına yönelik çalışmalar hız kesmeden devam ediyor. Yeni bina 17 Şubat’a yetişecek.
İzmir için İktisat Kongresi’nin öneminin farkındayız ve bunu her fırsatta dile getirdik. Kimsenin aklında yokken konuyu farklı bir yönüyle gündeme taşıdık. Birinci aşamada arazinin sahibini bulduk ve ikna ederek, 14 Nisan 2022 itibarıyla arsayı sahibinden satın aldık ve çalışmalara başladık. İkinci aşama ise buradaki arkeolojik alanın kazılması oldu. Burası arkeolojik bilgilere göre İzmir’in iç limanı, dolayısıyla Osmanlı döneminde doldurulmuş bir alan. Arazide Osmanlı dönemine ait kalıntıların bulunması üzerine gerekli kazı çalışmaları yapıldı ve bulunan eserler koruma altına alındı. Sonrasında ise binanın eski görsellerinden faydalanılarak aslına uygun şekilde inşa edilmesi için çalışmalara hız verdik.
İktisat Kongresi’nin 100. yılında İzmir bu salonda büyük bir toplantıya ev sahipliği yapacak. İzmir’imizin önde gelen kültür varlıklarından biri olan İzmir İktisat Kongresi Binası artık anılarda kalmayacak.
İnşa süreci süratle ilerliyor. İnşallah yeni kongre binamızı şubat ayına yetiştireceğiz. Sonrasında da Cumhurbaşkanlığımızın himayelerinde Hazine ve Maliye Bakanlığımız tarafından organize edilecek çok uluslu bir kongre ile açılışını yapacağız. Cumhuriyetimizin ilk yüzyılı ve ülkemizin geldiği noktanın değerlendirileceği, bunun yanında ikinci yüzyılla ilgili de vizyonun ortaya konulacağı kongrede, bu konuda yürütülecek çalıştaylar hakkında da çalışmalar yapılacak. 100. yılda, İzmirlilerin özlemini çektiği İktisat Kongresi binamızın açılışını gururla ve büyük memnuniyetle gerçekleştireceğiz.”
İzmir İktisat Kongresi’nin 100. yılında İzmir Valiliği’nin bina ve kongre çalışmalarından ayrı olarak İzmir Büyükşehir Belediyesi Tunç Soyer başkanlığında “İkici Yüzyılın İktisat Kongresi” çalışmalarını sürdürüyor. “Geleceğin Türkiye’sini İnşa Ediyoruz” sloganı ile yürütülen çalışmalar çerçevesinde ilk iktisat kongresinde olduğu gibi “Çiftçi Grubu”, “İşçi Grubu”, “Sanayici Grubu” ve “Tüccar Grubu” olmak üzere 4 grup belirlendi. Her grup için ön buluşma, teknik çalıştaylar ve ülkenin her bölgesinden katılımcılarla buluşma toplantıları yapıldı.
Her grup için deklarasyonlar hazırlandı ve kararlar alındı. Bu kararlar Kongre’ye sunulacak.
Özetle, 17 Şubat 2023’te İzmir’de iki iktisat kongresi yapılacak. Birisini İzmir Büyükşehir Belediyesi, diğerini Cumhurbaşkanlığı Himayesinde Hazine ve Maliye Bakanlığı düzenliyor. Bakanlığın kongresine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve ittifak ortağı Devlet Bahçeli’nin katılması bekleniyor. İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin düzenleyeceği kongreye ise Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu ve Millet İttifakı’nı oluşturan partilerin liderlerinin katılması bekleniyor.