Pek çok şey irrasyonel görünüyorsa veya kurumlar optimal olmaktan uzak olmalarına rağmen uzun yıllar boyunca varlıklarını sürdürüyorlarsa bunun nedeni acaba hatalar mıdır tercihler midir? Demokrasi ve tercihler arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?
Formel siyasal iktisat ve siyaset teorisinin yararları konusunda küçük bir örnek verebiliriz. Yıllar önce Nobel ödüllü finansal iktisatçı Profesör Merton Miller İstanbul’a geldi. Gazetelere yansıyan görüşlerinden biri enflasyonun bir vergiden ibaret olduğu ve enflasyon düşürülecekse yerine alternatif bir vergi bulmak gerektiğiydi. O dönemde Türkiye’de en önemli sorun enflasyon olarak görülüyordu ve sık sık “enflasyon canavarından” bahsediliyordu. Prof. Miller o dönemde “enflasyon düşmediğine göre düşmesi istenmiyor” şeklinde bir görüşü savunmuş görünüyordu. Burada bunun nasıl ve neden böyle olabileceğine dair bir yorum yapacağım.
Üç sektörlü bir ekonomi alalım. Birinci sektöre modern endüstri sektörü diyelim. İkinci sektör enformel sektör ve üçüncü sektör de kamu sektörü olsun. Kamu sektörü enformel sektörle mükemmelen ikame edilebilir bir mal üretsin. Kamu sektöründe ücretler enformel sektörden yüksekse ve enformel sektörün faktör verimliliğine göre ücret ödediği varsayılırsa, aradaki fark –yani kamunun yüksek ücret ödemekten doğan zararı ve zararın finansmanı- vergilerden karşılanacaktır. Modern endüstri sektörü verimliliğe göre ücret ödüyor diye varsayıyoruz.
İddia: Bir ekonomik aktör vergi ödememeyi sadece ve sadece sahip olduğu sermaye (servet) ortalama servetten büyükse ister. Yani ortalama servetten daha fazlasına sahip olanlar vergi ödememeyi isterlerken ortalama servetten daha azına sahip olanlar vergi ödemeyi (ve dolayısıyla herkesin ödemesini), bu vergilerle de mesela KİT sektörünün verdiği verimlilik üstü ücretin ve yarattığı istihdamın finanse edilmesini isterler.
Açıktır ki bu çerçeve tam olarak neoklasik bir çerçevedir: hatta gayet neoliberal br ton taşımaktadır. Ancak önemli olan bu değil. “Majority rule” (çoğunluğun dediği olur) söz konusuysa ve bir demokraside tercihler “single-peaked” iseler, yani aktörler kendi tercihlerine yakın tercihleri diğerlerine yeğliyorlarsa, ayrıca seçim ajandası tek bir konudan (tek boyut) oluşuyorsa, “merkezdeki seçmen” teoremi tutar. Seçimi ortadaki tercihin kazanması beklenir ki bu sokak dilinde uçlardaki siyasi partiler normal şartlar altında seçim kazanamazlar anlamına gelmektedir. Bu teorem kitleselleşen sol veya sağ partilerin merkeze yaklaşma veya merkez partisi gibi görünme eğilimlerini açıklamaktadır. Bu durumda merkezdeki seçmenin serveti ortalama servetten azsa seçimler kamunun verimlilik üstü ücretleri finanse etmeye veya ek istihdam yaratmanın yükünü üstlenmeye devam etmesi sonucunu verecektir.
Unutmayalım ki tek bir seçim konusu var ve aktörler rasyonel. “Single-peakedness” mikroekonomideki transitivity (geçişlilik) varsayımına denk olup, bir tür tutarlılık hipotezidir. Kamu açıkları enflasyonun nedeni ise –yukarıdaki t “enflasyon vergisi” olarak okunabiliyorsa- bu sonuç enflasyonu seçmek anlamına gelecektir. Prof. Miller’in ne demek istediğini –yani “enflasyon düşmüyorsa düşmesi istenmediği içindir” ifadesini- böylece daha açık hale getirmek mümkün olabilir. Kamu açıklarının gerçekten de enflasyonun tek nedeni olup olmadığı tabii ki ayrı bir tartışma konusudur.
Burada enflasyon sadece bir örnektir. Geçmişte enflasyon kronik ve yüksek seyrettiyse belki de tercihler öyle olduğu ve tercihleri toplulaştıran demokratik seçim kuralı enflasyonun düşürülmesi iradesine yol açmadığı içindir. Veya enflasyon bir politika olarak tercih edilir ancak seçmen buna karşı çıkmaz. Ana fikir şu ki bir sorun uzun süre çözülmediyse bunun nedeni sorunun çözülmesi yönünde bir iradenin ortaya çıkmaması, ekonomik-politik dengenin bu yöndeki tercihlere dayalı olmaması olabilir. Çok eleştirilen bir mekanizmanın varlığını on yıllarca korumasının veya ağır bir sorunun çözülemeyerek devamlı ötelenmesinin nedeni merkezdeki seçmenin niteliği ve tercihleri olabiliyor. Mutlaka hatalardan bahsetmek gerekmez: Tercihler böyle olabilir. Tercihlerin normal şartlar altında çok zor ve yavaş değiştiğini de ekleyeyim.