Dr. Onur Yarar
İstanbul Okan Üniversitesi Öğretim Üyesi
Satırlarıma başlarken Nasıl Bir Ekonomi ekibine yeni yayın hayatında başarılar dilemek isterim.
Geçtiğimiz ay Dünya Fikri Mülkiyetler Örgütü (WIPO) ile kâr amacı gütmeyen araştırma şirketi Portulans Enstitü, Küresel İnovasyon İndeksi (GII) 2022’yi açıkladı. Raporda 132 ülke ekonomik inovasyon kapasite ve başarılarına göre sıralandı. İsviçre bu yıl ilk sırada yer alırken, onu sırası ile Amerika Birleşik Devletleri, İsveç, İngiltere ve Hollanda takip etti. Güney Kore belki de pandeminin etkisi ile beşinci sıradan altıncı sıraya geriledi. Onu bir diğer Asya kaplanı Singapur yedinci sırada takip etti. Listenin ilk kırk ülkesini tablo halinde sunuyorum.
Yapılan sıralama iki eksene dayanıyor: İnovasyon girişleri ve çıktılar. İnovasyon girişleri, ekonomi de yenilikçi faaliyetlere olanak sağlayan faktörlerdir. Ekonomi de hükümetin etkinliği, bilgi ve erişim teknolojisine erişim ve fikri mülkiyet haklarıyla ödemelerini içerir. Çıktılarda ise ekonomi de yenilikçi faaliyetlerin gerçek sonuçlarına atıfta bulunmaktadır. Yüksek teknoloji ihracatı gibi bilgi ve teknoloji çıktılarının yanı sıra ihraç edilen inovatif ürün miktarı gibi unsurları içermektedir. İnsan sermayesi ve araştırma, altyapı, pazar özellikleri, iş özellikleri, bilgi ve teknoloji çıktıları, yaratıcı çıktılara ilişkin detaylı sıralamalar da araştırma da yer alıyor.
Geçtiğimiz ay Asya ülkeleri için üzücü olaylarla doluydu: 1 Ekim’de Endonezya’da maçta izdiham da 135 kişi, 6 Ekim’de Tayland’da kreşe yapılan saldırı da 23’ü çocuk 37 kişi, 23 Ekim’de Myanmar Kaçhin’deki hava saldırısında 81 kişi, 29 Ekim’de Güney Kore Seul’de cadılar bayramında izdihamdan 153 kişi, Hindistan’da Gujaratta köprü çökmesi nedeniyle 141 kişi hayatını kaybetti. Kasım ayı ise Filipinlerde Nalgae tayfununda 150’den fazla kişinin ölümü ile başladı. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, görebildiğim kadarı ile tüm ASEAN ülkelerindeki elçiliklerimiz de kutlandı, ben de Bangkok Büyükelçiliğinin davetine iştirak ettim. Kasım ayı ise bölge de önemli toplantılarla başladı. Önce G20 zirvesi Endonezya’da toplandı, ardından da APEC 2022 (Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Toplantısı) Bangkok’da gerçekleştirildi. Bangkok’da bu toplantı nedeni ile okullar ve resmi daireler 3 gün tatil edildi. Doğu Timor, ASEAN’a gözlemci olarak kabul edildi. Tayland başta olmak üzere Uzakdoğu ülkelerinde Loy Krathong Festivali (yüzen fener) yapıldı.
Çin Sanayici ve İşadamları Derneği Başkanı Yanquan, 'Önümüzdeki 5 yıl içinde Çin ile Türkiye arasındaki toplam ticaret hacmi 100 milyar doları aşabilir” dedi. Ancak Rusya ile Çin, Türkiye’nin en fazla dış ticaret açığı verdiği iki ülke konumuzda. Çin ile Pakistan arasında Yuan Swap anlaşması yapıldı. Çinliler, NASA'nın Ay keşif aracı VIPER'ın tekerlek süspansiyonun kendilerinden kopyalandığını iddia etti. Apple, Çin'in akıllı telefon pazarında Xiaomi'yi geçti. En çok ürün satan beş marka arasında Vivo, Honor, Oppo, Apple ve Xiaomi var. Apple dışında tüm markalar Çinli. Vivo ise Türkiye'de kurduğu üretim fabrikasını büyütme kararı aldı.
Çin'de ham petrol üretimi 9 ayda %3 kömür üretiminin yıllık %11,2 arttı. Çin, Tayvan Boğazında dünyanın en büyük rüzgâr türbini santralini inşa edecek. Hamburg Limanı hisselerinin % 24,9'unun Çin devlet şirketi Cosco'ya satışı, Almanya’da tartışmalara yol açtı. Hollanda Dışişleri Bakanı, Çin'in Hollanda'da kurduğu iddia edilen iki polis merkezinin derhal kapatılmasını istedi. Çin’in çoğunluğu Avrupa ülkesinde izinsiz kurulan 110 sınır ötesi polis merkezi bulunduğu iddia edildi. Ancak Türkiye’de de var mı kimse sorgulamadı? Aynı konu ABD’de de gündeme geldi. Ekim ayında Çin marka binek araç satışları % 23.5 yükseldi. Ucuz Çin elektrikli otomobilleri AB’yi harekete geçirdi, ek vergiler gündem de. Aynı tartışma Rusya’da da bulunuyor. Çin'de e-ticaret şirketlerinin Bekârlar Günü satışları bu yıl açıklanmadı, analistler resesyonun ortaya çıkmaması için bir önlem görüşündeler.
Endonezya’daki savunma fuarı Indo Defence 2022’de HAVELSAN’ın Advent Savaş Yönetim Sistemi, ROKETSAN’ın KHAN Balistik Füze Sistemi, KaleKalıp’ın katlanabilir dipçikli KNG-C5 tüfeği, Nurol Makine’ın zırhlı araç Yörük 4x4'e ilişkin çeşitli anlaşmalar imzalandı. Endonezya, elektrikli oto bataryasında kullanılan başta nikel, kobalt, manganez olmak üzere birçok metal için OPEC tarzı bir örgüt kurmak istiyor. Avustralya, öksürük şuruplarındaki zararlı maddelerin yol açtığı akut böbrek hasarına bağlı 165 çocuğun öldüğü Endonezya'ya panzehir gönderdi.
Filipinli UnionBank, İsviçreli Metaco ile iş birliğine imza atarak Bitcoin (BTC) ve Ethereum (ETH) alım satım işlemleri başlattı. Fitch, Filipinler'in kredi notunu "negatif" görünüm ile "BBB" olarak teyit etti. Dünyanın 8 milyarıncı bebeği Filipinler'in başkenti Manila'da dünyaya geldi. Jeotermal Üretim Şirketi (PGPC), Luzon’da beş jeotermal proje yapacak. Filipinler'in güneyinde güvenlik güçleriyle Moro İslami Kurtuluş Cephesi (MİKC) güçleri arasında 10 kişinin öldüğü çatışma sonrası, ateşkes anlaşması yapıldı. Bir Avustralyalı çocuk istismarından 129 yıl hapis cezası aldı
Japonya Maliye Bakanlığı yenin dolar karşısında yaşadığı düşüş nedeniyle Ekim ayında 42,4 milyar dolarlık rekor müdahale de bulundu. Japon Havayolu JAL, 6 ayda 14,2 milyon dolar net kayıp yaşadı. Tüketici güveni 21 ayın en düşük seviyesine, enflasyon son 40 yılın en yüksek rakamına ulaştı. Başbakan Kishida, enflasyonun etkisini hafifletmek için 199 milyar dolarlık ek bütçe talimatı verdi. Tokyo valisi kış aylarında tasarruf için boğazlı kazak önerdi. Japon Ekonomi Bakanı tarikat bağlantıları, Adalet Bakanı da idamla ilgili sözleri nedeniyle istifa etti. Japonya, Haiti Büyükelçiliğini güvenlik sebebiyle geçici olarak kapattı.
Dünyanın en geleneksel ülkelerinden biri sayılan Japonya, eşcinsel çiftlere partnerlik sertifikası vermeye başlandı. Sertifika ile çiftlerin kamu hizmetlerinde evli çiftlerin sahip oldukları hakları elde etmelerine olanak sağlayacak. Devlet televizyonu tarafından yapılan ankete göre, halkın %57'si eşcinsel evliliği desteklerken, %37'si karşı çıkıyor. Prenses Nobuko meme kanserine yakalandı. Sony, Toyota, Mitsubishi, Denso, NTT, Kioxia’nın da bulunduğu 8 Japon firması çip üretimi için güçlerini birleştirdi.
Kamboçya, Ukrayna güçlerinin mayın arama ve çıkarma konusunda eğitimi için ekip gönderecek. Kamboçya, Çin'e Longan meyvası ihraç etmeye başladı, önümüzdeki yıllarda ise daha fazla değirmenlenmiş pirinç ihraç edecek. Kamboçya Başbakanı Hun Sen, G20 Zirvesi için geldiği Endonezya'da Covid-19'a yakalandı.
Güney Kore, Ukrayna'ya askeri mühimmat sağladıkları iddialarını yalanladı. Nijerya, Kaduna petrol rafinerisi tamiri için Güney Kore ile anlaştı. Samsung'un rüşvetten suçlu bulunan 3. kuşak varisi, yönetim kurulu başkanlığına atandı. Ankara'daki Kore Kültür Merkezi’nin kuruluşunun 11’inci yılı kutlandı. Güney Kore'de ağustosta 41 yılın en düşük doğum ve en yüksek ölüm oranı kaydedildi. Suudi Arabistan ve Güney Kore arasında 30 milyar dolarlık anlaşma imzalandı.
Laos’un yeni demiryollarının ticareti arttırması bekleniyor. Son 10 yılda Laos’tan ABD’ye yapılan ihracat sadece %79 arttı, ancak Vietnam %435, Kamboçya %184 arttırdı.
Malezya'da 22 yıl başbakanlık yapan Mahathir Muhammed seçimleri kaybetti. Ekim’de palm yağı ihracatı %5,5 artış yaptı. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR), Malezya'ya sığınan Myanmarlıların sınır dışı edilmesine tepki gösterdi.
Myanmar'daki cunta yönetimi, protesto eylemlerine katılan 557 doktoru işten çıkarttı. AB, Myanmar’a yaptırımları genişletti. Aralarında eski İngiliz büyükelçinin de bulunduğu yaklaşık 6 bin mahkûma af çıktı.
Singapur Gıda Bakanlığı, Türkiye'den ithal edilen üç baharatı, kanserojen renklendirici içermesi nedeniyle toplama kararı aldı. ABD, Kuzey Kore'ye yönelik yaptırımları ihlal etmekle suçlanan Singapurlu iş adamı hakkında bilgi getirenlere 5 milyon dolar para ödülü verecek. Singapur Para Borsası (MAS), ülkedeki kripto para borsalarını Rusya'ya karşı yaptırım konusunda uyardı. İçişleri Bakanlığı kripto para dolandırıcılıklarının son 3 yıl da 6 kat arttığını belirtti. Biontech, Singapur'da mRNA tabanlı aşı üretim tesisi kuracak.
Tayland’ın trans iş insanı Jakrajutatip, güzellik yarışmalarını düzenleyen Miss Universe Organization’ı 20 milyon dolara satın aldı. Tayland ve Macaristan, Blockchain teknolojilerinin uygulanması konusunda iş birliği yaptı. Tayland'da bir anaokulu müdürü, öğrencilere öğle yemeğinde yalnızca erişte ve sos vererek yolsuzluk yaptığından 192,5 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Çin'in elektrikli ve otonom Q-Kamyonu, Tayland'ın en büyük derin deniz limanı olan Laem Chabang'da eko-verimlilik ve güvenlik getirdi. Koruma altındaki yarasanın çorbasını içen youtuber tutuklandı.
Vietnam Başbakanı, ülkede yapılan kripto para alım satımları için gerekli düzenlemeler yapılması gerektiğini söyledi. Çin Cumhurbaşkanı Jinping, Vietnam Devlet Başkanı Trong'a Çin Dostluk Madalyası takdim etti. Fitch, Vietnam'ın kredi notunu BB olarak teyit etti, görünüm pozitif. Vietnam hükümetinin pandemi politikalarını Facebook'ta eleştiren muhalife 8 yıl hapis cezası verildi.
Bangkok’dan sevgi ve saygılarımla…