2004'ten 2020'ye kadar 17 yıl kol kola gelen Yİ-ÜFE ile TÜFE özellikle bu yıl niye ayrı düştü, Yİ-ÜFE niye TÜFE'nin yüzde 70 üstüne çıktı?
✔ Üretici maliyet artışını satış fiyatına yansıttı ama bu perakende fiyatlara tam yansımadı mı?
✔ Yoksa üretici fiyatlarındaki artış doğru ölçüldü ama tüketici fiyatları "bir şekilde" doğru ölçülmedi mi?
İstediğimiz kadar eğip bükelim, temel gerçek şu; Türkiye fiyat artışı sorununu geride bırakabilmiş değil. Enflasyon hala en büyük sorun.
Teselli bulduğumuz “son bir yıldaki artış hızının” yavaşlıyor olması. Onun nedeni de belli.
Ama iktidar seçime giderken haliyle istiyor ki fiyat artışı da yavaşlasın, hatta dursun. Peki nasıl yapacağız bunu?
Fiyatların artış hızını nasıl yavaşlatacak ve mümkün olursa durduracağız?
Bankalardan zincir marketlere...
Bu yılki kadar bile değildi; bankalar bir dönem çok kar ettikleri gerekçesiyle sürekli eleştiriliyordu:
“Bankalar da bu kadar kar etmesin, kredi faizlerini düşürsün…
”Zaman geçti, bankalar öyle bir zapturapta alındı ki... Kredi kullandırmak istese bir yükümlülük, faizi yüksek tutsa bir yükümlülük, mevduatının para cinsi istenen gibi olmadı mı bir yükümlülük... Finans sistemi adeta her tarafından bağlandı.
Ama konumuz bankalar değil.
Şimdi amaç zam yapanları zapturapta almak.
Özellikle kent merkezlerinde günlük alışverişte payları yüksek olan zincir marketler bir şekilde denetim altına alındı mı, zammın kaynağı da kesilecek.
Kesilir mi, kesilir! Ama ne pahasına?
Perakendeci niye zam yapar?
Zincir marketleri ya da daha genel söylersek perakendeciyi günah keçisi yapıp tüm yükü onlara yıkmak suretiyle fiyatları bir süreliğine denetim altına almak, artış hızını yavaşlatmak, hatta sıfıra indirmek mümkün olabilir.
İyi de bu işletmeler ya da esnaf niye zam yapıyor ki?
Amaçları çok kar etmek mi, yoksa aracı ve toptancı mı çok zam yapıyor?
Peki sorumlu zam yapan toptancı mı, yoksa o da asıl üretici ile perakendeci arasında mı kalıyor?
Yanıtı TÜİK veriyor!
TÜİK tarafından aynı yıl hesaplanmaya başlanan iki fiyat endeksi var:
Yurtiçi tüketici fiyat endeksi, yani Yİ-ÜFE ve tüketici fiyat endeksi, yani TÜFE.
Yİ-ÜFE, tükettiğimiz tüm ürünlerin toptan satış fiyatındaki artışı gösteriyor. Bir anlamda fabrika çıkış fiyatı.
TÜFE ise tüketim aşamasındaki fiyat artışını.
İki endeksteki artışların aynı oranda olmayacağını ve bunun nedenlerini dün yazdım.
■ Üretici endeksinde hizmet fiyatları yok, tüketicide var.
■ Üretici endeksi vergisiz fiyatları gösteriyor, tüketici endeksi vergi dahil fiyatları.
■ Endeks kapsamları farklı, ağırlıklar farklı. Dolayısıyla iki endeksin ortaya koyduğu oranlar arasında fark olur; ama bu yılki kadar olmaz, olmadı da!
Nereden nereye...
TÜFE iki endeksi de 2003 yılını 100 kabul ederek hesaplamaya başladı. Bu endekslerin 2004’ten bu yana olan yıl ortalaması tablo ve grafikte yer alıyor.
Bu endeksler 2003’te 100 olarak yola birlikte çıkmış. 2020’ye kadar kimi yıl biri, kimi yıl diğeri biraz öne geçmiş. Ama aradaki fark yüzde 9’u hiç aşmamış.
Geldik 2021’e... Yİ-ÜFE, TÜFE’den artık yüzde 28 daha fazla...
2022 mi, geçen yılı mumla aratıyor! Aralık ayı için her iki endeksin de yüzde 3 artış göstereceği varsayımına dayalı hesaplamaya göre bu yılın ortalamasında Yİ-ÜFE, TÜFE’nin tam yüzde 70 üstüne çıkacak.
2003’te her iki endeks de 100, 2022’de Yİ-ÜFE 1649, TÜFE ise 969 düzeyinde.
Verilerin söylediği...
Bu endekslerin bize verdiği mesaj çok açık değil mi:
“Üretici, satış fiyatına özellikle 2022’de olmak üzere 2021 ve 2022’de çok zam yaptı. Perakendeci bu fiyat artışını satış fiyatlarına tam olarak yansıtamadı bile. Bakın eski yıllara, artışlar neredeyse hep aynı gitmiş. Son iki yılda, özellikle de bu yıl makas çok açılmış. Peki bu makas nasıl daralacak? Üretici fiyatları gerilese bile, ki öyle bir beklenti yok, perakendeci üreticiden yüksek fiyatla aldığı ürünleri ya üstüne karını koyarak satmayı sürdürecek ya da düşük fiyatla satmak zorunda kalıp zarar edecek.”
Zincir marketler hedef tahtasına konmuş bir kere...
Kırk katır mı, kırk satır mı!
Ya bu farkın nedeni yanlış ölçümse?
Üretici fiyatları endeksi ile tüketici fiyatları endeksi birlikte çıktıkları yolculukta yıllar yılı beraber gitmişken 2021'den itibaren ayrı düşmüşlerse bunun iki nedeni var.
İlkini ana bölümde anlatmaya çalıştım.
Üretici fiyatlarındaki artış tüketici fiyatlarına tam yansıtılamamış olabilir. Bir olasılık daha var...
Üretici fiyatlarındaki artış doğru ölçülmekle birlikte sakın tüketici fiyatlarının artışı eksik ölçülmüş olmasın! Artık adına yanlışlık mı denir, kasıt mı denir, kötü niyet mi denir; tüketici fiyatlarındaki artış gerçeği yansıtmıyor olmasın!
2004-2020 dönemi, tam 17 yıl... Bu 17 yılda iki endeks arasındaki makas hiçbir zaman yüzde 9’dan fazla açılmamış. Ama nedense bu yıl makas yüzde 70’i bulmuş.
İki endeksin aynı oranı vermemesinin normal karşılanacağını biliyorum, yazdım da. Ama birilerinin de çıkıp bu makasın bu yıl niye böylesine açıldığını izah etmesini beklemek hakkımız.
Devlet marketlerin ürün fiyatlarını mı açıklayacak?
Ticaret Bakanlığı 200’den fazla şubesi olan zincir marketlerdeki bazı fiyatları kamuoyuyla paylaşmaya hazırlanıyor. Bu konuyu düzenleyen yönetmelik değişikliği dünkü Resmi Gazete’de yayımlandı.
Özünde vatandaşa hizmet bu, yanlış da değil. Vatandaş belli ki internet yoluyla bu verilere ulaşıp hangi ürünün hangi markette kaç liraya satıldığını görebilecek.
Düzenleme bilgilendirme olarak kalırsa sorun yok. Ama “Sen şu ürünü şu fiyata satıyorsun, bak diğer markette fiyat şu kadar, sen de aynı düzeye çek” gibi telkinler söz konusu olacaksa konu başka yere kayar ve bunun sonu gelmez.