Enflasyon girdabı içerisinde debelenip dururken, üretimde verimlilik, firmaların yatırım eğilimi, firmaların yatırım iştahı gibi aslında sürdürülebilir büyümeye esas teşkil edecek unsurları çokça tartıştığımız söylenemez.
Sanayicilerin bir kısmı uzun süredir sabit kalan kurdan ve artan maliyetler nedeniyle müşteri kayıplarından bahsederken, onların bu taleplerine karşı verimlilik artırılması savı uzun dönemdir yaşanan yüksek enflasyon nedeniyle pek de mümkün olmuyor. Zaten verimlilik artışı da öyle bugün karar verdim yarın olacak diye düşünülen bir olgu değil.
Firmaların yatırım iştahlarını, yatırım alanlarını üç ayrı rapor ile görebilme imkanına sahibiz. Verinin frekansına göre bir sıralamaya gidersek;
İlk olarak ele almamız gereken ‘Yatırım Eğilimi İstatistikleri’. TCMB tarafından İktisadi Yönelim Anketi kapsamında imalat sanayi firmalarına, bahar ve güz dönemi olmak üzere yılda iki defa yatırımlarının ne yönde değiştiğinin (arttı, aynı kaldı, azaldı) ve ne yönde değişeceğinin (artacak, aynı kalacak, azalacak) sorulduğu bir anket gerçekleştiriliyor.
Bahar döneminde bir önceki yıl gerçekleşen ve cari yıl için planlanan, güz döneminde ise cari yılda gerçekleşen/planlanan ve bir sonraki yıl için planlanan yatırımlar soruluyor. Belki içinizde ilk defa duyanlar da vardır bu anketi ama oldukça önemli sonuçlar veriyor bize. Şimdilik bu bilgi burada dursun. Aşağıda bu anketin sonuçlarına yeniden döneceğim.
İkinci olarak; yatırımlara ilişkin genel durumunun diğer bir önemli değerlendirmesi ise ‘Enflasyon Raporları’nda oluyor. Enflasyon Raporlarının düzenlenme sıklığı ise çeyrek dönemlik. Bu veri öncekinden biraz daha hareketli bir görünüm sunuyor bize.
Ve son olarak; Yatırımlara ilişkin en hareketli veri ise Merkez Bankası tarafından her ay açıklanan ‘İktisadi Yönelim Anketi’ bünyesinde alt başlıkların ve grafiklerin oluşumuna imkân tanıyan sorulardan ‘Geçmiş on iki aya kıyasla, gelecek on iki ayda sabit sermaye yatırım harcaması beklentiniz nedir?’ sorusuna verilen cevaplar. Buradaki sonuçları aylık bazda bir önceki yılın aynı ayı ile karşılaştırmalı olarak görebiliyoruz.
Sondan başlayarak firmaların yatırım iştahının nasıl olduğuna bir bakalım:
2025 yılı Şubat ayında İktisadi Yönelim Anketi sonuçlarına göre firmaların gelecek 12 aydaki sabit sermaye yatırım harcaması düşen bir trend içerisinde. 2024 yılının Ocak ayında ‘Geçmiş on iki aya kıyasla, gelecek on iki ayda sabit sermaye yatırım harcaması beklentiniz nedir?’ sorusuna ilişkin verilen cevapların denge değeri 17,1 iken 2025 yılı Ocak ayında 9,3 olarak gerçekleşmiş. 2024 yılının Şubat ayındaki denge değer 14,4 iken Şubat 2025’te 8,5 olmuş.
Sabit Sermaye yatırım harcaması beklentilerinde ciddi bir ivme kaybı söz konusu.
Aşağıdaki grafik zaten mevcut erimeyi teyit ediyor
Şimdi biraz geriye gidip 2025 yılının ilk Enflasyon Raporun’da kutu 2.1’e baktığımıza (ER-2025/1), TCMB; ‘…..Yatırım duruşunda zayıf seyir devam ederken bu durum çeyrek genelinde istihdam planlarına da yansımıştır. Firmalar üzerindeki maliyet baskısında gerileme gözlenirken dönemsel fiyatlama davranışı kaynaklı fiyat artışı planlayan firmaların oranı artmıştır.’ Tespitinde bulunuyor.
İlave olarak
‘….2024 yılının dördüncü çeyreğinde, iç talepteki sınırlı iyileşmeye kıyasla üretimde daha zayıf bir hareket gözlenmiştir….Firmaların yatırım duruşunda zayıf seyir devam etmiştir. Bu dönemde yatırım planı olmayan firmalar gerekçe olarak talep koşullarına ilişkin belirsizlikleri ve finansman maliyetlerini öne çıkarmıştır. Mevcut dönemde talebi görece olumlu gören ve özkaynak yapısı güçlü firmaların ise yatırım duruşunda kısmi bir hareketlilik gözlenmiştir…’ tespitinde bulunmuş.
Bu tespitler aylık bazda inşa edilmiş yukarıdaki grafikteki durumu teyit eder durumda. Ancak 2025 yılının ilk iki ayındaki yatırım iştahı 2024 yılının son ayı olan Aralık ayını da dikkate alırsak epey düşük düzeylerde.
Son olarak ‘Yatırım Eğilimi İstatistikleri’ verilerine baktığımızda; 2024 yılı güz dönemi anket sonuçlarına göre, 2024 yılında yapılan ve yılın son döneminde yapılması planlanan yatırımların bir önceki yıla göre artacağı yönündeki değerlendirmelerin zayıflayarak devam ettiği görülüyor. Brüt yatırım harcamaları 2024 yılı güz döneminde (24,7) 2024 yılı bahar dönemine (30,6) göre düşüş göstermiş. En büyük düşüş ise küçük işletme olarak değerlendirebileceğimiz 50 ila 249 işçi çalıştıran işletmelerde görülmüş.
Türkiye’de üretimin sürdürülebilir bir yapıya kavuşması ve uluslararası rekabetin sağlanması açısından küçük işletmelerin, orta ve büyük işletmeye dönüşümlerinin kesintisiz olarak devam etmesi şart ama bu olmamış.
2024 yılında yapılan yatırımların büyük bir kısmı ise ‘yıpranmış tesis ve ekipmanların değişimi’ olmuş. ‘Üretimde verimliliğin artırılması’ hemen arkadan gelen yatırım alanı olmuş. Burada verimlilik artışı için hangi yatırımların dikkate alındığı konusu açık değil. Mesela Yapay Zekâ bu verimlilik artışı yatırımları içerisinde mi bilmiyoruz.
Veriler son derece güzel ancak geliştirilmeye muhtaç. Daha fazla alt başlık ve detayla takip edilmesi gerekiyor.
Firmalar, yatırımı artıracak faktörlerin ilk sırasına ‘Talep’ demiş. Sanılanın aksine finansman kaynakları teknik faktörlerin arkasından geliyor.
Burada ezberlenmiş bir durumu yeniden gözden geçirmek lazım.