Gökçe Nur ATAMAN
Enerji Yatırımları Danışmanı
"Enerji ve doğal kaynaklarda güvenli bir gelecek” vizyonunu enerji politikalarının merkezine yerleştiren Türkiye, “Enerji ve doğal kaynakların verimli ve çevreye duyarlı şekilde değerlendirilerek ülke refahına en yüksek katkıyı sağlaması” misyonu çerçevesinde, enerji üretiminden nihai tüketime kadar olan bütün süreçlerde verimliliğin artırılmasını hedefliyor. Enerji verimliliği çalışmalarına temel oluşturan ve 2007 yılında yürürlüğe giren Enerji Verimliliği Kanunu ile yeni bir dönüşüm süreci başlatılmış, 2012 yılında Enerji Verimliliği Strateji Belgesi (2012- 2023) yayımlanmış ve 2023 yılı enerji verimliliği hedefleri belirlenmişti. Bu hedeflere ulaşılması amacıyla 2017-2023 yıllarını kapsayan I. Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (I. UEVEP) ve 2024 - 2030 yılları arasını kapsayacak olan Enerji Verimliliği 2030 Stratejisi ve II. UEVEP hazırlanmıştır.
2017-2023 yılları arasında 10,9 milyar ABD Doları yatırım ile kümülatif olarak 23,9 milyon ton eşdeğer petrol (MTEP) enerji tasarrufunun ve 66,6 milyon ton CO2 eşdeger emisyon azaltımının hedeflendiği I. UEVEP’in etkin bir biçimde uygulamaya geçirilmesi ve uygulama döneminin sağlıklı bir biçimde izlenmesi amacıyla 6 aylık dönemler halinde gelişim raporları hazırlanmış ve kamuoyu ile paylaşılmıştır. Enerji verimliliği çalışmaları sonucunda dikkate değer bir mesafe kat edilmiştir. Türkiye’nin gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) 2022 yılında bir önceki yıla göre %5,5 artarken, birincil enerji arzı %1,0 azalmış, birincil enerji yoğunluğu %6,2 ve nihai enerji yoğunluğu %7,9 oranında iyileşmiş, diğer bir ifadeyle bir birim katma değer üretmek için kullanılan enerji miktarı azalmıştır. Böylece, 2022 yılı itibarıyla Türkiye’nin enerji yoğunluğu 2011 yılına göre %20,4 oranında azaltılmış ve Strateji Belgesi’nde öngörülen %20 azaltım hedefi 2023 yılı gelmeden yakalanmıştır. Enerji verimliliği çalışmalarının hız kesmeden devam ettirilmesi ve ulusal iklim hedefleriyle uyumlu bir enerji politikasının takibi amacıyla 2024 - 2030 yılları arasını kapsayacak olan Enerji Verimliliği 2030 Stratejisi ve II. UEVEP hazırlanmış ve bina ve hizmetler, enerji, ulaştırma, sanayi, tarım, start-up ve dijitalleşme ile birden fazla sektörü ilgilendiren eylemlerin yer aldığı yatay konular dahil olmak üzere 7 sektörde toplamda 61 eylemin yer aldığı planda Türkiye’nin 2023 yılı enerji yoğunluğunun 2011 yılına göre %20 “Enerji ve doğal kaynaklarda güvenli bir gelecek” vizyonunu enerji politikalarının merkezine yerleştiren Türkiye için enerjinin üretiminden nihai tüketimine kadar olan bütün süreçlerinde verimliliğin artırılması amaçlanıyor. Genel olarak I. UEVEP’den olumlu ve güzel dersler çıkarılması gerektiği görülüyor. Nitekim I. Enerji Verimliliği Strateji Belgesi’nin hazırlık sürecinde uzun dönemli hedefler konulması öngörülmüş ve bu hedeflere ulaşmak üzere genel bir çerçeve belirlenmişti. Söz konusu eksikliği gidermek üzere I. UEVEP çalışmaları esnasında hedeflere ulaşmak için ihtiyaç duyulacak yatırım miktarı, bu yatırımlarla sağlanacak tasarruflar ve tasarrufların parasal karşılıkları ayrı ayrı hesaplandı. Ancak enerji verimliliği alanındaki iyileşmeler ülkenin genel ekonomik performansı, birincil enerji arzındaki ve elektrik tüketimindeki büyüme, küresel enerji fiyatlarındaki dalgalanmalar, nüfus ve refah dinamikleri gibi birçok faktöre bağlı olduğundan tahmin çalışmalarının farklı senaryoları içerecek şekilde yapılmasının önem arz ettiği uygulama dönemi içinde anlaşıldı.
Kısıtlı kaynakların öncelikli alanlara ve afetler başta olmak üzere olağanüstü gelişmelerin doğurduğu ihtiyaçlara yönlendirilmesi II. UEVEP döneminde ülkemiz adına yaşanan güncel gelişmelerden olmuştur. Bu bağlamda, kaynak tahsisatında öncelikli konular arasında yer alması için, enerji verimliliğinin uygulayıcı kurumlar nezdinde müstakil bir politika başlığı olarak değerlendirilmesinin faydalı olacağı bu süreç içinde öngörüldü. Özellikle büyük bütçeli yatırımcı kuruluşların ve taşra teşkilatları vasıtasıyla enerji kullanımında yönlendirme gücüne sahip kurumların enerji verimliliğini önceliklendirmesinin, mevcut kaynakların etkin ve çarpan etkisi yüksek bir şekilde kullanılabilmesinde anahtar rol oynadığı değerlendirildi. Ayrıca, sadece teşvik ve vergi muafiyetlerine dayanan çözümler ile sadece kamu kaynağını mobilize eden yaklaşımların büyük bir dönüşüm için gerekli olan finansmanın sağlanmasına yetmeyecektir. Özel sektör finansmanının ve yurt dışı kredi kaynaklarının enerji verimliliği yatırımlarıyla ve iyi tasarlanmış enerji verimliliği programlarıyla buluşturulabilmesi için idari, beşerî ve mali kapasitelerin güçlendirilmesi gerektiği tespit edildi. II. UEVEP’te söz konusu hedeflere ulaşılabilmesi için, kamu mali kaynaklarının enerji verimliliği odaklı yatırımlar, iyileştirme programları ve teşvik uygulamalarına maliyet-fayda dengesi gözetilerek yönlendirilmesi sağlanacaktır. Kamu haricindeki finansal kuruluşların enerji verimliliği finansmanında daha etkin rol oynaması ve yurt dışı ve uluslararası mali kaynakların mobilize edilmesi önem taşımaktadır. 12. Kalkınma Planı, Orta Vadeli Program (2024- 2026), Enerji Verimliliği Kanunu, Türkiye Ulusal Enerji Planı ile Milli Enerji ve Maden Politikası olmak üzere ulusal politika dokümanlarındaki esas ve ilkeler ışığında hazırlanan II. UEVEP’in Avrupa Birliği (AB) müktesebatı ile azami ölçüde uyumlu olmasına önem verilmiştir. Hedeflere sektörel bazda bakıldığında enerji sektörü için enerji dönüşümü hedefleri çerçevesinde etkin işleyen bir ısı piyasası kurulması, akıllı sayaçların yaygınlaştırılması, elektrik üretim, iletim, dağıtım santrallerinde verimliliğin artırılması, doğal gaz altyapısı için verimlilik standartları uygulanması ,fatura bilgileri ve tarifeler yoluyla enerji verimliliğinin özendirilmesi, genel aydınlatmada enerji verimliliğinin artırılması, talep tarafı katılımı ve toplayıcılık faaliyeti (Aggregator) için piyasa altyapısının oluşturulması, hidrojen teknolojisinin ulusal enerji hedefleriyle uyumlu biçimde geliştirilmesi için tedbirler alınması konularına değinilmiştir.
Sanayi ve Teknoloji sektöründe ısı kullanan büyük endüstriyel tesislerde kojenerasyon sistemlerinin yaygınlaştırılması, sanayide yenilikçi enerji verimliliği projelerinin sayı ve çeşitliliğini artırmak için destek sağlanması, düşük karbonlu, yeşil ve dijital bir dönüşüm için enerji verimliliği uygulamalarının yaygın hale getirilmesi ,ürün ve cihazlarda enerji verimliliği performans standartları ve çevre duyarlı tasarım, üretim, etiketleme sisteminin uygulanması, sanayide enerji tasarruf potansiyeli haritasının çıkarılması , karbon yoğunluğu ve spesifik enerji tüketimi azaltımının desteklenmesi , döngüsel ekonomi yaklaşımlarının yaygınlaştırılması , başarılı enerji verimliliği uygulamalarının yaygınlaştırılması için kapasite geliştirme ve paylaşım faaliyetlerinin güçlendirilmesi ve enerji tüketimi izleme sistemlerinin yaygınlaştırılması , enerji verimliliği ile emisyon ticaretinin birlikte ele alınmasını sağlayacak faaliyetlerin yürütülmesine önem verilmiştir.
Hidrojen Teknolojisinin Ulusal Enerji Hedefleriyle Uyumlu Biçimde Geliştirilmesi İçin Tedbirler Alınması önem arz etmektedir. Güncel mevzuat gözden geçirilerek “hidrojen üretim, taşıma, depolama ve kullanım” için uygun hâle getirilecek olup, yenilenebilir enerjiden elde edilen hidrojen ve amonyak gibi hidrojen türevlerinin kullanım imkânları değerlendirilecektir. Karbon salınımının azaltılması zor olan sektörler (kimya, demir-çelik, ulaşım, cam, seramik vb.) öncelikli olmak üzere ilgili tüm sektörlerde yeşil hidrojenin kullanımının yaygınlaştırılması teşvik edilecektir. Çimento ve demir-çelik gibi yüksek sıcaklık gerektirdiği için doğrudan elektrifikasyon kullanılamayan sektörlerde dolaylı elektrifikasyonu sağlayacak PtX (Power to X) potansiyeli araştırılacaktır. Hidrojen ekonomisi için gerekli faktörler (gerekli alan, su kaynakları, elektrik iletim altyapısı, elde edilecek ürünlerin ulaşım imkanları, çevresel etkisi vb.) bir arada değerlendirilecek ve kurulması planlanan tesislerin önceden planlanmış bölgelere yönlendirilmesi sağlanacaktır. Hidrojen üretimi tesisi kuracak yatırımcılara, bu tesislerin elektrik ihtiyacının karşılanmasıyla sınırlı olacak şekilde yenilenebilir santral kurmak istemeleri halinde şebekeye bağlanmada öncelik tanınacağı belirtiliyor. Hidrojen ve alternatif yakıtlarla çalışabilecek güç sistemlerinin geliştirilmesine ve hidrojen tedarik zincirinin optimizasyonuna yönelik projelerin desteklenmesi ve yerli teknolojilerin (elektrolizör, yakıt hücresi vb.) geliştirilerek üretilmesi için teşvikler geliştirilmesi planlanıyor. Stratejiye göre start-up'ların enerji verimliliğine yönelik projelerindeki uygulama kapasitesinin geliştirilmesi enerji verimliliğine yönelik start-up faaliyetlerini sistematik bir biçimde desteklemek üzere kurumsal altyapının güçlendirilmesine önem verildi. 2017- 2023 yılları arasındaki dönemde enerji verimliliğine 8,47 milyar ABD Doları yatırım yapılmış ve bu sayede 24,6 MTEP kümülatif enerji tasarrufu sağlanmıştır. Yapılan yatırımlar ve sağlanan tasarruflarla 68,62 milyon ton CO2 eşdeğer azaltım (kümülatif) gerçekleştirilmiş ve 44.880 yeni istihdam yaratılmıştır. I. UEVEP dönemi içinde gerçekleştirilen yatırımların bundan sonra da benzer şekilde tasarruf sağlayacağı öngörüsüyle, 2033 yılına kadarki toplam parasal tasarrufun kümülatif olarak 30,2 milyar ABD Doları olması beklenmektedir.
Enerji arz güvenliğinin güçlendirilmesi, net sıfır emisyon hedefine ulaşılması ve toplam faktör verimliliğinin yükseltilmesi perspektifi çerçevesinde II.UEVEP ile 2024-2030 yılları arasında 20,2 milyar ABD Doları enerji verimliliği yatırımı yapılması ve kümülatif olarak 37,1 MTEP birincil enerji tasarrufu sağlanması hedefleniyor. 2024-2030 yılları arasında Türkiye’nin birincil enerji tüketiminde %16 oranında azaltıma denk gelen bu hedefin gerçekleşmesi ile aynı zamanda 100 milyon ton CO2 eşdeğer sera gazı azaltımı sağlanmış olacaktır.