Zafer Özcivan
Ekonomist-Yazar
Temmuz ayının gelmesiyle birlikte kamuoyunda emekli maaşları ve asgari ücret zam senaryoları tartışılmaya konuşulmaya başladı ve halen tartışma devam ediyor. Asgari ücrete yılbaşından bu yana %24,73 enflasyon yaşanmasına rağmen zam yapılmayacağı Çalışma Bakanı tarafından sık sık kesin şekilde açıklandı. TÜİK tarafından açıklanan %24,73 enflasyon oranı tabii ki gerçekleri yansıtmamaktadır ve yaşadığımız enflasyon açıklanan rakamın iki katıdır. EKONOMİM gazetesinin değerli yazarı Alaattin Aktaş’ın ortaya çıkardığı TÜİK hesaplarının gerçeği yansıtmadığı ortada. Bir doktor muayenesinin 34 lira, yurt ücretinin 457 TL olarak alındığı ve buna benzer gerçek fiyatlarla ilgisi olmayan birçok fiyat baz alınmıştır. Anlaşılıyor ki TÜİK memur, emekli, işçi maaşlarını düşük tutmak için elinden geleni yapmaktadır ve onun için sık sık başkan değişikliği yapılmaktadır. Bir devlet kurumu olan TÜİK’e inanmak durumundayız ve hesaplamalarımızda TÜİK verilerini baz almak zorundayız. Ama bu durumda halkın güvenini kaybettiği aşikârdır.
Emekli maaşları konusuna gelecek olursak her dönemde olduğu gibi bu dönemde de ekonomik krizi en çok yaşayan, en çok hisseden kesimin emekliler olduğu kesindir. Açlık sınırının 20 bin TL ye yoksulluk sınırının 62 bin TL ye dayandığı bir ekonomik ortamda en düşük emekli maaşının 10 bin TL olması hesap ve mantık dışıdır. Bundan önce kök maaş diye çıkarılan bir ekonomi terimi de hayatımıza girdi ve maaşlara yapılacak zammın kök maaş üzerinden hesaplanması, durumu iyice zorlaştırmaktadır. Kök maaş ek ödemeler yapılmadan önceki net rakamdır. Yılbaşında yapılan zam hesaplamalarında kök maaş üzerine yapılan zamdan sonra 10 bin TL’nin altında kalan rakamlar devlet tarafından 10 bin TL’ye yükseltilmişti ve aradaki fark devlet tarafından karşılanmakta idi.
Peki, şimdi ne olacak? Ayrıca bir iyileştirme çalışması olmazsa sistem aynen devam edecek. Yani %24,73 lük zam oranı kök maaş üzerinden hesaplanacak ve 10 bin TL’nin altında kalan maaşlar 10 bin TL ye devlet tarafından yükseltilecek. Ancak kesin olmamakla birlikte en düşük emekli maaşının 12 bin 00 TL’ye çıkarılacağı söylentileri yazılı ve görsel basında yazılıp söylenmektedir. Yazılan ve söylenenler uygulamaya konulsa da yeterli olmayacağı ortadadır. Çünkü yukarıda bahsettiğim gibi enflasyonun altında her zaman ezilen kesim emeklilerdir.12 bin 500 TL olursa da yapılan elektrik ve akaryakıt zamları iğneden ipliğe tüm ürünlerde fiyat artışına sebep olacaktır.
Emekli maaşları hesaplanırken yapılan katsayı değişiklikleri her zaman emeklinin aleyhine cereyan etmiştir. Örneğin 2000 yılı öncesi emekli olanlar ile 2000 yılından sonra emekli olanlar için belirlenen katsayı arasında neredeyse iki katı fark vardır. Ortada bir adaletsizlik olduğu açıktır ve düzeltilmesi gerekir. Kamuoyunda “intibak yasası “olarak bilinen bu haksızlığın bir an önce giderilmesi gerekir. Bunun üzerine bir de 2008 yılında yapılan katsayı değişikliği emeklilerin iyice ezilmesine neden olmuştur ve maaşları sürekli düşük kalmıştır.
Yukarıda yazmaya çalıştığım sorunların çözümü, asgari ücrete gerçekleri yansıtmasa da TÜİK in verdiği %25 oranında zam yapılmalı, en düşük emekli maaşı da asgari ücrete eşitlenmelidir. Önümüzdeki süreçte de TÜİK tarafından açıklanan aylık enflasyon baz alınarak her ay güncellenmelidir ve enflasyon karşısında ezilme önlenmeye çalışılmalıdır.
Yaşı 50 ve üzeri olan vatandaşlarımızın hatırlayacağı üzere eskiden emekli olan öğretmen, işçi vd. aldıkları tazminatla ev, arsa, araba alabiliyor ve çocuklarını da hiç sıkıntı çekmeden okutabiliyorlardı. Günümüzde ise emekli ikramiyesi ile bir beyaz eşya zor alınabilmektedir. Nereden nereye geldiğimizi varın siz hesaplayın. Yani her geçen dönemde emekliler enflasyona yenik düşmektedir.
Geçtiğimiz günlerde İstanbul büyükşehir belediyesine ait İstanbul Planlama ajansı “İstanbul’da emekli olmak 2024” araştırması yayınlandı. Buna göre;
- En düşük emekli maaşında 15 yıllık değişim: 11,4 gramdan 4,4 gram altına düştü
- İstanbul Planlama Ajansı’nın araştırması, emekli aylığının satın alma gücünün 15 yılda nasıl düştüğünü gözler önüne serdi. 2010 yılında en düşük emekli aylığıyla 11,4 gram altın ya da 453 dolar alınabiliyordu. Günümüzde en düşük emekli maaşı olan 10 bin TL ile 4,4 gram altın ya da 319 dolar alınabiliyor.
- Araştırmada, İstanbul’da yaşayan emeklilerin yaşam koşulları; SGK ve TÜİK verileri ile yüz yüze yapılan araştırmalar üzerinden incelendi.
- Araştırmaya göre İstanbul’da altı haneden biri sadece emekli aylığı ile geçiniyor. İstanbul’da aktif çalışan bir birey olmayan ve sadece emekli aylığı ile geçinen 811 bin 40 hanenin olduğu ölçüldü.
- Sadece emekli aylığı ile geçinen hane oranı ise tüm haneler içerisinde yüzde 16,8 olarak hesaplandı. Her 10 haneden 1’inin ise en düşük emekli aylığı ile geçinen emekli haneler olduğu görüldü.
İstanbul'da her 3 emekliden biri resmi olarak çalışmaya devam ediyor. Yaşlılık veya emeklilik aylığına hak kazanmış tüm vatandaşların yüzde 28,4'ünün çalışmaya devam ettiği görüldü.
SGK verileri üzerinden hesaplamalarına göre İstanbul’da 2023 yılında 507 bin 574 kişi EYT Kanunundan faydalandı. İstanbul'da EYT'den faydalananların yüzde 52,2'si yani her 2 EYT'liden 1'i çalışmaya devam kararı verdi. Türkiye genelinde EYT'den faydalanıp çalışmaya devam edenlerin oranı yüzde 47,9 olarak gerçekleşti.
Veriler de emeklilerin yaşam koşulları her gün zorlaştığını bir kez daha gözler önüne serdi.
2010 yılında asgari ücretten daha fazla olan en düşük emekli aylığının, geçtiğimiz 15 sene içerisinde bir asgari ücretin neredeyse yarısına denk geldiği görüldü.
2010 yılında 680,3 TL olan en düşük emekli aylığı 2024 yılında 10 bin TL olurken; asgari ücret 587,85 TL’den 17.002 TL’ye yükseldi. Emekli aylığının asgari ücrete oranı yüzde 115 seviyesindeydi. En düşük emekli aylığının asgari ücreti karşılama oranı yüzde 58,8'e düştü.
Emekli aylığının satın alma gücü de düştü. 2010 yılında en düşük emekli aylığıyla 11,4 gram altın ya da 453 dolar alınabiliyordu. Günümüzde en düşük emekli maaşı ile 4,4 gram altın ya da 319 dolar alınabiliyor.
Son 15 yıldaki dolar enflasyonu da hesaba katılırsa emekli maaşının satın alım gücünün dolara oranla çok daha fazla düştüğü tespit edildi.
İstanbul’da 100 metrekarelik ortalama bir konut fiyatı 2010 yılında 224 emekli maaşına denk gelirken 2022 yılında 672 emekli maaşına yükseldi. Geçtiğimiz iki yılda konut fiyatlarının yükseliş hızındaki azalma sebebiyle günümüzde 100 metrekarelik bir konut fiyatı 460 adet en düşük emekli maaşına denk geliyor.
- İstanbul’da sadece emekli maaşıyla geçinen toplam kiracı hane sayısı 148 bin 420. Yani emekli maaşıyla geçinen her 5 haneden 1'i kirada yaşıyor.
- İstanbul’da kiracı olan iki kişilik emekli hanesinin ortalama yaşam maliyeti Nisan ayında 24 bin 991 liraya ulaştı.
- Yüz yüze görüşmelerde İstanbul'da emeklilerin yüzde 15,6'sı "ödemelerimi yapamadım, borca girdim”, yüzde 14,2'si "aslında pek geçinemedim", yüzde 54,4'ü ise "kıt kanaat geçinebildim" dedi. Geçinebildiğini söyleyen emeklilerin oranı sadece yüzde 15,8 oldu.
KAYNAK: İstanbul Planlama Ajansı