Dış ticaret ile ilgilenenler her gün farklı bir yeni güne başlandığını iyi bilir. Dış ticaret ve gümrükle ilgili bir düzenlemeyle planlarınız bir anda değişebilir. Bu nedenle, gümrükte gündem çok hızlı değişir. Buna genellikle küresel ticaretteki değişimler, küresel salgın, tedarik zincirindeki kırılmalar, iç ticarette yaşanan gelişmeler neden olur. Ek olarak, bir de gümrükleme modelimizden kaynaklı diğer kurumların düzenlemeleri de değişikliklere sebep olabilir. Nitekim son 1 aydır vergi idaresi tarafından yapılan kambiyo düzenlemeleri gümrükte gündemi oluşturuyor. Hâlâ burada çözüm bekleyen konuların olduğu biliniyor. Yine temizlik, deterjan ve tıbbi cihazlardaki Katma Değer Vergisi (KDV) oranlarındaki son değişiklikler buna örnek olarak eklenebilir.
Yine gümrükleme modelimizde süreçleri daha iyiye taşıma ya da bir ihtiyacı giderme yönündeki değişiklikler çok sık oluyor. Eşya esaslı mevzuat ister istemez aynı mevzuat içinde çok sayıda kırılımı da beraberinde getiriyor. Gelişen her teknoloji, değişen her standart ve yaşanan gelişmeler her zaman bir düzenleme olarak karşımıza çıkıyor. Bu sebeple, bu alan oldukça dinamik.
Emtia fiyatları artıyor
Bazen de uzun süredir devam eden ve arka planda hep gündemde olan küresel gelişmeler gümrükte gündem olarak karşımıza çıkıyor. Mesela, ticaret savaşlarıyla başlayıp küresel salgın ile devam eden ve en son yaşanan savaşla da zirve yapan emtia fiyat artışlarının dış ticaret ile uğraşanların ana konusu olduğunu söyleyebiliriz.
Bunu Dünya Bankası tarafından 2022 yılının Nisan ayında yayımlanan Emtia Piyasaları Görünümü raporunda görebiliriz. Bu rapora göre emtia fiyatlarındaki artışların ana sebebi, Ukrayna’daki savaş nedeniyle yaşanan tedarik zincirlerinde bozulmalar. Buna ek olarak; ticaret kısıtlaması, fiyat kontrolü ve sübvansiyon gibi uygulamalara eğilimin devam etmesi de bu nedenler arasında gösteriliyor.
Grafik 1: Emtia fiyatları artış göstermektedir
Grafik 2: Enerji fiyatları 1970 seviyelerine çıkmıştır
Emtia fiyatlarında en çok artışın ham petrol fiyatlarında olduğu görülüyor. Ham petrol fiyatı 2021’deki fiyatından %42 oranda artış göstererek 2013’ten beri en yüksek seviyeye çıkmış durumda. 2022 yılında enerji dışı ürünlerdeki fiyatın %20 artması beklenirken, en yüksek artış beklentilerinin Rusya ve Ukrayna’nın önemli ihracatçısı olduğu ürünlerde olması da (Buğdayda tahmin %40’tır) oldukça dikkat çekiyor.
Emtia fiyatları yükseldikçe ödenen ithalat vergileri de artıyor
Üretim ve büyüme modelimizin ithalata dayalı olması nedeniyle emtia fiyatlarındaki bir artışın doğrudan ithalat maliyetlerini etkilediği aşikâr. İthalat fiyatları, yani ithal edilen emtia fiyatı, ithalatçının doğrudan maliyetini yükselttiği gibi ödeyeceği ithalat vergilerini de artırıyor. Maliyetli bir ithalat işlemi, işin doğası gereği gümrükte ana gündem olarak karşımıza çıkıyor. Tabii burada en önemli konu da gümrük kıymeti belirleme oluyor.
İthal eşyanın gümrük kıymeti, kural olarak eşyanın satış bedelidir. Satış bedeli, Türkiye'ye ihraç amacıyla yapılan satışta gerekli düzeltmelerin de yapıldığı, fiilen ödenen veya ödenecek fiyat olarak tanımlanıyor. Dolayısıyla ithalatçı tarafından yapılan ya da yapılacak ödeme, ithalat vergilerinin matrahının belirlenmesi için önem taşıyor. Ancak emtia fiyatlarının artışı ve dünya çapında enflasyonun yaşanıyor olması gümrük kıymetinde de değişikliğe yol açarken bazen bu aynı ürünün aynı fiyata alınamayacağı, bazen de aynı ürün için daha sonradan bir fiyat farkı alınmasına neden oluyor. Bu, özellikle fiyat değişiklerinin ekonomik gerekçelere dayanması nedeniyle açıklanabilir.
İthalattan sonra ortaya çıkan düzeltmelerin gümrük idaresine kendiliğinden bildirilmesi gerekiyor. Ancak bu durumda ek ithalat vergileriyle birlikte, bu vergilerin %30 oranında da idari para cezası ödeniyor. İşte bu durum, aslında ithal eşyanın gümrük kıymetinin ithalat tarihinde kesin olarak bilinemediğine ve ithalat sonrasında ithal eşyanın fiyatında düzeltme yapılmasını gerektiren durumlar olduğuna işaret ediyor. Bu durumda da şirketlerin alımlarında fiyat belirlemek çok kolay olmuyor. Tedarikçiler tarafından öngörülemeyen bu gibi artışların alıcıya yansıtılması durumları da fiyatlamanın değişmesine neden oluyor.
Ne yapılmalı?
Emtia fiyatlarındaki artışlar ve son dönemde dünyada yaşanan enflasyon ister istemez eşya kıymetinde değişikliklere neden oluyor. Bu durumda gümrük kıymeti belirlemek kolay olmuyor. Gümrük idaresi tarafından ithalatta eksik vergi ödemesinin tespit edilmesi durumunda eksik ödenen verginin %300’ü, yani tam 3 katı oranında idari para cezası tatbik ediliyor. Gümrük idaresi tespit etmeden önce kendiliğinden bildirilme durumunda ise bu idari para cezası eksik ödenen verginin %30 oranına düşüyor. Yine de bir idari para cezası durumu söz konu ve bu nedenle de ithalattan sonra oluşan fiyat farklarının muhakkak gözden geçirilmesi gerekiyor. Daha da önemlisi herhangi bir idari para cezası ödemeden bu sürecin yönetilmesini sağlayacak gümrük kolaylıklarının araştırılması gerekiyor.
Öngörülen fiyat değişikliklerine karşı en iyi yöntem “istisnai kıymet” uygulaması. Çünkü istisnai kıymetle beyan, ithal edilen eşyaya ilişkin olarak, ithalat sonrasında ithal eşyanın fiyatında düzeltme yapılmasını gerektiren durumlarda, bu düzeltmelerin ceza tatbik edilmeksizin yapılmasını sağlayan bir basitleştirilmiş bir usul. Şirketler açısından ciddi bir avantaj sağlayan bu uygulamanın, fiyatlamanın zor olduğu bu dönemde muhakkak dikkate alınması gerekiyor.
Öngörülemeyen, yani ithal anında ithal eşyasının fiyatının sonradan değişeceği bilinmiyorsa istisnai kıymet gibi özel bir basitleştirilmiş usulden yararlanmak mümkün (GY 53/5). Ancak bundan yararlanmak için ithalattan sonra ortaya çıkan bu fiyat farklarının ithalat anında bilinmiyor olması ve idarenin de ikna olması gerekiyor. Bu durum, gümrük idarelerinde birçok tartışmaya konu oluyor. Bu noktada da ilave bir düzenlemeyle “mevcudiyetin bilinmemesi” kavramının netleştirilmesi doğru olacaktır.