Türkiye, bir kez daha domates ihracatına getirilen yasağın yarattığı sorunlarla karşı karşıya kaldı. Bu kez domates yasağı Rusya’dan değil, Türkiye kendi kendine ihracat yasağı koydu. Gerekçesi de domates fiyatının çok yükselmesi olarak gösteriliyor. Oysa iç piyasa ile hiç ilgisi olmayan, tamamen ihracat için üretim yapanlara da yasak getirildi. Bu yasağın elbette büyük bir faturası olacak. Bu faturayı kim ödeyecek?
Verilere bakıldığında Türkiye, domates üretiminde Çin ve Hindistan’dan sonra dünyada üçüncü sırada. Yıllık ortalama 13 milyon ton olan domates üretiminin yaklaşık 4,5 milyon tonluk bölümü çoğunluğu salça üretiminde değerlendirilen sanayi tipi domatesten oluşuyor. Yıllık domates tüketimi ise ortalama 9,5 - 10 milyon ton seviyelerinde.
Domateste kendi kendine yeterli olan ve bir miktar da ihracat yapan Türkiye’nin taze domates ihracatı 2022 yılı verilerine göre 526 bin ton. Bu ihracattan elde edilen döviz miktarı ise 377 milyon 379 bin dolar. 2021’de 622 bin ton olmuştu. Salça, kurutulmuş domates ve diğer ürünler hesaba katıldığında yıllık yaklaşık 2 milyon ton domates ihracatta değerlendiriliyor. Türkiye, 120’den fazla ülkeye domates ve ürünleri ihracatı yapıyor. Yüzde 7 ihracat payı ile dünya domates ihracatında 5.sırada.
Türkiye’nin, Suriye sınırında Rusya’ya ait bir savaş uçağını 24 Kasım 2015’te düşürmesi ile iki ülke arasında yaşanan kriz en çok tarım ürünlerini etkiledi. Uçak düşürülmeden önce Türkiye’nin Rusya Federasyonu’na domates ihracatı 300 bin ton civarındaydı. Uçak krizinden sonra Rusya’nın domates dahil 24 ürüne yasak getirmesi ile bu ülkeye domates ihracatı sıfırlandı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rusya Devlet Başkanı Vlademir Putin’in görüşmelerinde domates yasağı sıklıkla gündeme geldi. İki yıllık görüşmeler sonucunda 1 Aralık 2017’den itibaren Rusya, Türkiye’den 50 bin ton domates ithalatına izin verdi. Ocak 2019’da ise 50 bin tonluk kotayı 100 bin tona çıkardı. Daha sonra bu kota dolduruldukça yeni artışlar da yapıldı.
Rusya’nın uyguladığı yasak, Türkiye’de hem üreticilere hem de ihracatçılara ciddi zarar verdi. Faturayı sadece üretici ve ihracatçı değil, ülkenin tamamı ödedi. Rusya bu dönemde sera yatırımları yaparak domates ihtiyacının bir bölümünü kendisi üretmeye başladı. Türkiye’nin rakibi olan ülkelerden domates alımı yaptığı için Rusya pazarı hiçbir zaman eskisi gibi olmadı, olamadı.
Rusya Federasyonu, daha sonra 11 Aralık 2020’de bir kez daha Antalya ve İzmir’den taze domates ile biber ithalatını yasakladığını duyurdu. Rusya’nın domates ve biber yasağı bir süre uygulandı sonra o da aşıldı.
Daha bundan 7 ay önce 7 Eylül 2022 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Ticaret Bakanlığı tebliği ile domates konservesi ve domates salçası “İhracatı Kayda Bağlı Mallar Listesi”ne alındı. Tebliğ’de özetle şöyle deniliyordu: “Domatesler(sirke veya asetik asitten başka usullerle hazırlanmış veya konserve edilmiş) – Diğerleri: (GTP: 2002.90) (Salça) ihracı kayda bağlı mallar listesine eklenmiştir.”
“İhracatı kayda bağlar mallar” listesine alınması o ürünle ilgili ihracatın kontrol altına alınması, kısıtlanma, yavaşlatma, bakanlıktan izin alma gibi süreçler devreye giriyor. Tebliğ’de “domatesler” diye yazınca domates ihracatına bir kısıtlama, yasak getirildiğini düşünenler bile oldu. Medyada bu yönde haberler çıktı. Buna bağlı olarak da kamuoyunda bir tepki oluştu.
Tepkiler üzerine Ticaret Bakanlığı gün içerisinde iki kez açıklama yapmak durumunda kaldı. Bakanlık aynı gün, önce ihracatla ilgili gerekli kararların ivedilikle alınacağını duyururken, birkaç saat sonra “biz hiçbir şey yapmadık, yasak da yok kısıtlama da yok bakanlık iznine tabi olması da yok” açıklaması yaptı. Kısıtlama uygulanamadan sona ermiş oldu. O kararın da gerekçesi artan fiyatlardı.
Yıllarca Rusya’nın yasakları ile mücadele eden Türkiye, 2 Mart 2023 tarihi itibariyle 14 Nisan 2023 tarihine kadar bu kez kendi ürettiği domatese kısıtlama, ihracat yasağı getirdi. Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü 81 İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve tüm Zirai Karantina Müdürlüklerine “ACELE” olarak gönderilen yazı ile domates ihracatına yasak getirildi. Yasaklamanın gerekçesi ise: “Ülkemizde, domates fiyatlarında son günlerde yaşanan anormal fiyat artışları ve 11 ilimizi doğrudan etkileyen deprem afeti nedeniyle gıda arz güvenliği ve fiyat istikrarının sağlanması amacıyla tedbir alınması ihtiyacı doğmuş olup Bakanlık makamının 02.03.2023 tarihli oluru” ile bu kararın alındığı ifade ediliyor.
Bu karar üzerine Türkiye İhracatçılar Meclisi Yaş Meyve ve Sebze Sektör Kurulu, üretici örgütleri, bünyesinde 50 kuruluşu temsil eden Antalya Tarım Konseyi, Ege Yaş Meyve ve Sebze İhracatçıları Birliği ve diğer birçok kurum, kuruluş, sivil toplum örgütü bu karara sert tepki gösterdi. Üreticiler Antalya Kaş’ta eylem yaptı.
Ege Yaş Meyve Sebze İhracatçıları Birliği’nden domateste ihracat yasağına gelen tepki çok çarpıcıydı. Yapılan açıklamada: “Domates ihracatına getirilen yasak kaldırılmazsa tüketici domatesi seneye 100 liraya yiyemez. Domates ihracat yasağı kararı Türkiye’yi domates ithalatçısı yapar.”denildi.
Bu açıklama çok abartılı gelebilir. Ancak, durumu anlatmak için önemli bir tespit. Geçmişte de birçok üründe uygulanan ihracat yasaklarının fiyatı düşürmediği uzun vadede artırdığı görüldü. Kuru soğan ve patateste bunu gördük. Soğan ve patatesin kilosu 5 liranın üzerine çıkınca, ihracata yasaklandı, ithalat yapıldı. Üretici ekimden vazgeçti ve bugün bu iki üründe fiyatlar 15 liranın üzerinde. Yasaklarla, depo baskınları ile, polisiye tedbirlerle fiyatları düşürmek mümkün olmuyor.
Bu satırları yazarken aldığım bilgiye göre dün yapılan(6 Mart) Bakanlar Kurulu’nda domates yasağının gündeme alınacağı ve yasağın kaldırılabileceği ifade edildi.
Modern seralarda üretim yapanlar, ihracat yasağının bütün domates çeşitlerine uygulanmasının yanlış olduğunu, bazı domates çeşitlerinin sadece Avrupa pazarı veya diğer pazarlar için özel üretildiğini söylüyor. Bu konuda Tarım ve Orman Bakanı Vahit Kirişci’ ye ulaşarak yasağın yanlış olduğu anlatılıyor. Bakan Kirişci’nin, konunun Bakanlar Kurulu’nda ele alınacağını belirterek; “domates ile ilgili ihracatta tek bir GTİP numarası var. Bu nedenle ayrım yapılamıyor.” yanıtı verdiği ifade ediliyor.
Bir kez daha söylemekte yarar var. İhracatı yasaklayarak fiyatları düşürmek mümkün değil. İhracat yasaklanınca iç piyasada arz fazlası olacağı için üreticide fiyat bir miktar düşer. Üretici zarar ettiği için üretimden vazgeçer. Üretim azalınca fiyat daha çok yükselir. Bunu defalarca yaşadık. Fiyat artışının nedeni ihracat değil. Artan üretim maliyetleri, taşıma ve diğer giderler fiyat artışındaki en önemli faktör. Bu konularda adım atılması gerekiyor. Tüketici haklı olarak 30-40 liradan domates almak istemiyor, çoğunluğu zaten alamıyor.
Özetle, domateste kendi kendine yeterli olan ve ihracatçı konumunda olan Türkiye’nin artan fiyatları bahane ederek ihracata yasak getirmesi üreticiye de ihracatçıya da ve ülkeye de zarar veriyor.
Antalya Tarım Konseyi’ne göre domateste ihracat yasağının birincil ve doğrudan etkileri:
1-Domatesteki ihracat yasağı, iç piyasadaki fiyat istikrarını sağlamaya etkili değildir. Çünkü örtüaltı üretiminin %8’i civarında ihracatı olan domatesin yeterlilik oranı %117’dir. Teknik olarak toplam domates ihracatı 2 milyon 200 bin ton olana kadar iç piyasa fiyatları üzerinde anlamlı bir etkisi olamaz. Mevcut ihracat 500 bin ton civarındadır.
2- Bu karar; üreticiye ve çiftçiye tahminlerin çok üzerinde kayıplar yaşatacaktır. Çünkü toplam örtüaltı sebze üretiminin ortalama % 65’i domatestir ve sektörün lokomotif ürünüdür. Bu yıl tek ekim yoğunluğu çok yüksektir. Tek ekimin en yüksek üretim dönemi Mart-Mayıs arasıdır. Bu dönemde getirilen yasak, üreticilerin sezonu büyük bir zararla kapatmasına sebep olacaktır.
3- Yaş sebze ve domates üreticisi sezonluk ortalama maliyetini önemli ölçüde ihracatla karşılar. Tarımsal üreticiler ve özellikle sebze üreticileri maliyetlerine göre fiyat oluşturamaz. Tamamen arz-talep dengesine göre fiyat piyasada oluşur. Üretici ve çiftçi yüksek sezonda iç piyasada maliyetlerinin çok altında ürün satmak zorunda kalır ve maliyetlerini büyük ölçüde ihracat ile kurtarır. Bu rahatlamanın yok edilmesi, çiftçiyi ve üreticiyi yıkıma götürür.
4- Üreticiler ve çiftçiler gübre başta olmak üzere girdi kullanımını kısmak zorunda kalacaktır. Maliyetlerini kurtaramayan çiftçiler, girdi kullanımını kısacak bu da kalite ve verim kayıplarına sebep olacaktır. Takip eden sezonda arz azalışı ile fiyatların rekor düzeyde artma riski doğacaktır.
5- Örtüaltı üretimdeki ciddi ve kayıtlı sürekli istihdam için risk oluşacaktır. Sektördeki istihdam, ortalamanın çok üzerinde kayıtlıdır. İhracat yasağı ile maliyetlerini karşılamada çaresiz kalan çiftçiler ve üreticiler kapasite azaltımına gitmek zorunda kalabileceklerdir.
6- Üreticinin sera ve benzeri arazi kira bedelleri ödenemez hale gelecektir.
Üretimde kullanılan sera ve benzeri arazilerin ortalama %25’i kiralama durumundadır. Kira bedellerinin ödenmesinde ihracatın önemli bir katkısı vardır. İhracat yasağı ile bu katkıdan mahrum kalan üretici, çiftçi kesim kira bedellerini ödeyemez duruma gelecektir.
7-Domates tohumluk ve fide üretimi de bu yasak kararından olumsuz etkilenecektir. Domates başta olmak üzere sebze tohumluk ve fide üretim kapasitesi ciddi bir talep daralması ile karşı karşıya kalacak ve bu sektörde de atıl kapasite yaşanacaktır.
8- İhracatçı, uzun süre ve enerji harcayarak oluşturduğu pazarı kaybedecektir. Taahhütlerini ve anlaşmalarını yerine getiremeyen ihracatçı zorlanarak oluşturduğu pazarı kaybedecek ve rakiplerine kaptıracaktır. Ciddi bir itibar kaybına uğrayacaktır. Pazara tekrar girişi çok zor olacaktır.
9- Domates ihracatı çok büyük ölçüde karma ihracattır. İhracat araçları sadece domates ile değil sebze ve meyve karması ile talep doğrultusunda donatılmaktadır. Sebze ihracat karmasının ortalama yarısı domatesten oluşmakta ve diğer sebze ürünleri, domates ile birlikte ihraç edilmektedir. Yani domates yoksa sebze de ihraç edilememektedir. Dolayısıyla domates ihracat yasağı, tüm sebze ihracatını da zorlayacak hatta bitirecektir.
10- Sebze meyve ihracatının tedarik zinciri birden fazla yerinden kırılacaktır.
Sadece pazar bakımından değil lojistikten işlemeye tüm zincir bu yasaktan ciddi zarar görecektir.
11- Bu karar esnetilmeye uygun değildir.Yasaklama ya da kısıtlama sektörün tümü üzerinde aynı ciddi olumsuz etkiyi gösterecektir. Yasak kararı hemen iptal edilmeli.