Doç. Dr. Kurtuluş GEMİCİ
Yüz Yetenek Programı Sosyolojı ve İdari Bilimler Fakültesi
Zhejiang Üniversitesi Hangzhou, Zhejiang Çin Halk Cumhuriyeti
Rusya’nın uluslararası hukuku hiçe sayan Ukrayna’yı işgaline karşı uygulanan yaptırımların belki de en can yakanı 26 Şubat’ta ilan edilen Rusya’yı SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) sisteminin dışında bırakma kararı. Bu kararın sonucu olarak Rusya ile ticaret ve para alışverişi tamamen imkânsız hale gelmese de çok zorlaşmış durumda. Böyle bir karar her ne kadar meşru bir nedene de dayansa uluslararası finans ve ödemeler sisteminin kimin kontrolünde olduğunu çok açık şekilde ortaya koymakta. Bu da şu andaki sistemin alternatiflerine dikkat çekiyor. Her şeyden önce şunu belirtmek lazım: SWIFT’in şu an için ciddi bir rakibi yok. Fakat yavaş ama emin adımlar ile ilerleyen bir alternatif Çin’in geliştirdiği CIPS (Cross-Border Interbank Payment System) ve dijital renminbi (e-CNY).
SWIFT aslında bankaların oluşturduğu bir uluslararası elektronik mesaj platformundan başka bir şey değil. Geçmişi yarım asır önceye, 1973 yılına gidiyor. Birçok revizyondan geçmiş olsa da teknolojik olarak çoktan ömrünü doldurmuş bir mimarisi var. En önemli handikaplarından biri parçalı yapısı. SWIFT ile uluslararası para transferi bir bankanın aracı bankalar ile başka bir ülkedeki bankaya ödeme emri göndermesini ve bu ödeme emrinin ise SWIFT dışında kalan bir ödemeler sistemi ile yapılmasını gerekli kılıyor. Bu ödemeler sisteminin en önemlisi New York merkezli bankalar tarafından kurulmuş ve uluslararası ödemelerin ezici bir oranının birbiri ile dengelendiği CHIPS (Clearing House Interbank Payments System).
Bu karmaşık sistemin pratik sonuçlarından biri aslında ABD Doları ile yapılan her uluslararası ticari veya finansal işlemin eninde sonunda SWIFT sistemi üzerinden CHIPS ile sonlanması. Eğer dolar uluslararası rezerv para olmasa SWIFT ve CHIPS kombinasyonunun bu kadar hâkim bir role sahip olması için ekonomik veya teknolojik bir neden yok. Fakat doların rezerv para olması uluslararası finans söz konusu olduğunda neredeyse her yolun New York’a ve ABD’ye çıkması sonucunu doğuruyor.
Çin 8 yıldır pilot uygulama yapıyor
Peki, bu sistemin bir alternatifi var mı? Şu an için hayır, ama Çin’in alternatif bir uluslararası finans sisteminin altyapısını ciddi bir şekilde hazırladığını görmek lazım.
Bu altyapının bir tarafında CIPS yer alıyor. 2015 yılında kurulan CIPS, ABD bazlı CHIPS gibi bir ödemeler sistemi ve hâlihazırda bankalar arası ödeme emirlerinin iletilmesi için SWIFT’i kullanmakta. Bunun nedeni SWIFT’in yaygın kullanımı ve CIPS’e üye olan uluslararası banka sayısı arttıkça ödeme emirlerinin SWIFT kullanılmadan iletilmemesi için bir neden yok.
Fakat geleceğe dair çok daha büyük potansiyel içeren sistem Çin’in yaklaşık sekiz yıldır üzerinde çalıştığı ve birçok şehrinde pilot kullanıma soktuğu dijital renminbi. Dijital renminbi peşin ödemeler için tasarlanmış ve kâğıt para ile aynı işlevsel özelliklere sahip. Yani gerçek veya tüzel kişiler kâğıt para kullanımında olduğu gibi peşin ödemeler için dijital renminbi kullanabilecekler. Kâğıt paradan farkı banknotların veya banka hesaplarındaki tutarların el değiştirmesi yerine tutarların dijital cüzdanlar arasında el değiştirmesi.
Bu dijital paranın kullanıma girdikten kısa bir süre sonra Çin içinde yaygın parasal enstrüman haline gelmesi kuvvetle muhtemel. Nedeni de Çin vatandaşlarının çok büyük bir oranının gündelik hayatlarında zaten kâğıt para kullanmıyor olması. Özellikle büyük ve orta ölçekli şehirlerde peşin ödemeler cep telefonlarındaki uygulamalar ile yapılmakta. Bu da kâğıt paranın insanların cebinde ve ticari işletmelerin kasasında bulunmaması sonucunu getiriyor.
Şöyle ki Çin içinde “siz hangi dünyada yaşıyorsunuz?” manalı bir bakışla en kestirme yoldan karşılaşmak istiyorsanız yapmanız gereken tek şey bir köşe başı bakkala veya restorana girip alışverişte kâğıt para kullanmayı denemek. Ben en son 2020 yılının başında bir kahve siparişi ödemesi için görece büyük bir banknot ile böyle bir kusur işledim. Ve bir kahve ücretinin ödenmesi bana nazik şekilde yardımcı olan kasiyer hanım ile çevre mağazalarda kimin kasasında kâğıt para vardır turuna ve yaklaşık yarım saate mal oldu.
Bu da demek ki bu sisteme aşina olan bir milyarın üstünde Çin vatandaşı için dijital para kullanmak cep telefonlarındaki mevcut bir uygulama yerine başka bir uygulamaya geçmekten başka bir şey olmayacak.
CIPS ve dijital renminbi kombinasyonu
Dijital renminbi şu an için sadece Çin içinde kullanıma yönelik bir sistem. Fakat Çin finansal sistemi dışa açılırken bu sistemin kademeli olarak ilk önce Çin dışındaki finansal kurumlara ve arkasından Çin ile ticaret yapan şirketlere ve kişilere açılmaması için bir neden yok. Çin’in yakın vadede böyle bir hamle yapmayacağı kesin, çünkü böyle bir dışa açılma Çin’e ciddi oranda para akışına ve sanayi üretimine dayalı büyüme modelinin hasar görmesine yol açacaktır. Fakat Çin ağırlıklı olarak üretime dayalı bir ekonomiden iç tüketim ve hizmetlerin payının genişlediği daha dengeli bir ekonomiye geçmeye kararlı. Çin’in şimdiden dünyanın açık ara en büyük ikinci ekonomisi olduğunu göze alırsak bu dönüşüm gerçekleştiğinde CIPS ve dijital renminbi kombinasyonunun uluslararası finansta şu anda hâkim olan sisteme bir alternatif olması büyük bir olasılık.