Türkiye’de bugüne kadar 1927, 1950, 1963, 1970, 1980, 1991 ve 2001 yılında olmak üzere toplam 7 kez “Genel Tarım Sayımı” yapıldı. Kanuna göre her 10 yılda bir yapılması gereken tarım sayımı 2001’den bu yana yapılmadı. Tarım ve Orman Bakanlığı yeni bir tarım sayımı için ilk adımı attı.
Tarım ve Orman Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ile Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) arasında “Genel Tarım Sayımı” yapılmasına ilişkin protokol imzalandı.
Tarımsal verilerin oluşturulmasına ve kayıtlılığa büyük önem verdiklerini belirten Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı, bu çalışmaların tarımsal üretim ile ilgili kısa, orta ve uzun vadeli vizyonel politikaların belirlenmesine katkı sunacağına dikkat çekti.
Yapılacak genel tarım sayımının ilk aşamasında; mevcut idari kayıtlarda yer almayan tarım arazilerinin belirlenmesi ve bu araziler üzerinde tarımsal faaliyette bulunan tarımsal işletmelerin tespiti gerçekleştirilecek. Ayrıca ön tarama faaliyetleri, soru formları ve veri giriş programlarının hazırlanması, bilgilendirme, eğitim ve tanıtım faaliyetleri yapılacak. İkinci aşamada ise ilk aşamada elde edilen bilgiler esas alınarak, uluslararası gereklilikler ve ulusal ihtiyaçlar doğrultusunda belirlenen değişkenlere ilişkin veriler sahadan derlenerek elde edilecek veriler kamuoyu ile paylaşılacak.
Yurdakul Saçlı’nın Devlet Planlama Teşkilatı’nda görev yaparken 2009 yılında yazdığı “Türkiye’de Tarım İstatistikleri/Gelişimi, Sorunlar ve Çözüm Önerileri” başlıklı araştırma tarım sayımları ile ilgili çok detaylı ve önemli bilgiler içeriyor. Bu yazıdaki bilgileri büyük ölçüde bu araştırmadan özetleyerek aldım.
Saçlı’nın araştırmasına göre, Türkiye’de istatistik çalışmaları çok eskiye dayanıyor. Osmanlı Devleti kurulduğu yıllardan itibaren tarım ve araziye ait bilgi toplamaya özel önem vermiş; 1326–1360 ve 1360–1389 yılları arasında toprak ve nüfus sayımları yapmıştır. 1389 yılında kayıtları kısmen de olsa istatistik ihtiva eden "Defterhaneler" kurulmuş ve Kanuni Sultan Süleyman genel bir sayım yapılması için çalışmalar başlatmış, bu sayımın her yüzyılda bir tekrarlanmasına ilişkin maddenin Kanunname'de yer almasını sağlamıştır.
Cumhuriyetin ilanından sonra, ilk tarım sayımı 1927 yılında yapıldı. Bu sayım bir anlamda kurtuluş savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan ilk tarım envanteri niteliğindedir.
1927 yılında yapılan tarım sayımı, yöntem bakımından 1970’li yıllarda Birleşmiş Milletler tarafından yapılan tavsiyelere yakın olarak değerlendirilmektedir. Tarım sayımını, 1927 nüfus ve sanayi sayımlarında olduğu gibi, o dönemde dünyanın en önemli istatistikçilerinden sayılan Belçikalı uzman Camille Jacquart’ın İstatistik Genel Müdürü olarak görev alarak yönetmiş olması, sayıma ayrı bir özellik kazandırmaktadır. Tam sayım esasına dayanan 1927 Tarım sayımı 1927 yılı Ekim ayında; çiftçi aileleri, ekili alanlar, üretim miktar ve değeri ile hayvanlar, tarım alet ve makinelerini içine alan bir kapsamda uygulanmıştır.
Sayımda derlenen veriler genel olarak, çiftçi ailesine ilişkin bilgiler, aile mülkiyetinde bulunan veya aile tarafından işlenen tapulu/tapusuz arazi miktarı, işletme işlerinde kullanılan çeki ve koşum hayvanlarının türü ve sayısı, tarım aletleri, ekilen ürünler, ekim alanları ve birime verimler ile hayvan sayılarından oluşmaktadır.
1950’de yapılan genel tarım sayımı da tam sayım yöntemi ile gerçekleştiriliyor. Öncesinde 1945’te köy sayımı yapılıyor. Köy sayımları 1948 ve 1949 yıllarında yinelenmiş ve köy muhtarlarından tarımsal veriler toplanmıştır. Sayım 1950 yılı Kasım ayında Muhtarlık ve Aile Anketleri olmak üzere iki bölümde uygulanmış ve ülkede bulunan 34 bin 702 köy ve 3 bin 406 şehir muhtarlığı sayıma tabi tutulmuştur.
1950 sayımında Tarım Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı personeli görevlendirilmiştir. Sayımın merkezdeki koordinasyon ve yönetimi ise, Tarım İstatistikleri Müdürlüğü ile birlikte İstatistik Genel Müdürlüğü’nde görevlendirilen Amerikalı Charles F. Sarle ile M. Vincent Lindquist tarafından yürütülmüştür. Ayrıca ihtiyaç duyulduğunda ziraat ve veteriner fakültelerinden destek alınmıştır.
1950 sayımında işletme yapıları ve cari tarım istatistiklerine ilişkin verilerin toplanmasının yanı sıra, işletme türlerine (yalnız toprak mahsulü yetiştirenler, yalnızca hayvan yetiştirenler vb.) göre bir sınıflamaya gidilmiş, 1950 Nüfus Sayımına göre çiftçi aile yapıları belirlenmiş, arazi parçalılığı araştırılmış ve bazı yeni tanımlamalar yapılmıştır. Yanı sıra, köyde yaşayan aileler “çiftçi aileler” ve “çiftçi olmayanlar” olarak tasnif edilmiştir.
1955 yılında yürürlüğe giren 6534 sayılı Yasa ile Genel Tarım Sayımları’nın sonu (0) ile biten yıllarda yapılması hükme bağlanmıştır. Bu çerçevede 1960 yılında yapılması gereken genel tarım sayımı iki kez ertelenerek 1963 yılında yapılmıştır. 1963 Genel Tarım Sayımı, o dönemlerde Birleşmiş Milletler tarafından bütün dünyada yapılması öngörülen 10 yıllık sayım programları çerçevesinde uygulanmıştır. Esas itibarıyla sayım çalışmaları 1958 yılında başlatılmış, 1959, 1960 ve 1962’de deneme uygulamaları yapılmıştır. Sayımda, TÜİK’in yanı sıra, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Toprak Mahsulleri Ofisi, Toprak Su Genel Müdürlüğü ve üniversiteler aktif olarak yer alırken, ABD Uluslararası Kalkınma Teşkilatı (AID) Teknik Yardım Programı kapsamında Türkiye’de görevlendirilen uzmanlar ile Birleşmiş Milletler İstatistik Müşavirliği’nden de destek alınmıştır. 1963 yılında yapılan Tarım Sayımı’nda önceki iki sayımda kullanılan tam sayım yöntemi değiştirilerek, kamu tarımsal işletmelerinde tam sayım, diğerlerinde ise örnekleme yöntemi kullanılmıştır.
1963 yılında derlenen veriler ise; tarımsal işletmelerin sayısı, arazinin tasarruf ve kullanılma şekli, ekilen araziler ve elde edilen ürün bilgileri, sulanan ve gübrelenen arazi bilgileri, büyük ve küçükbaş hayvan sayıları ve hayvansal ürün üretim bilgileri, tarımsal üretimde kullanılan, insan, makine ve hayvan gücü bilgileri, hane halkının eğitim durumu, mesleği, ekonomik faaliyet alanı ve diğer özellikleri ile göç durumu ve göç sebepleri gibi bilgilerden oluşmuştur.
1970 yılında yapılan genel tarım sayımında da küçük tarımsal işletmelerde örnekleme, büyük işletmelerde tam sayım ve alan örneklemesi yöntemi uygulanmış, alan örneklemesi için topoğrafik haritalar kullanılmıştır. Sayımda, TÜİK’in yanı sıra, başta Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı taşra teşkilatı olmak üzere, ilgili diğer kamu kurum ve kuruluşları ile üniversiteler aktif olarak yer alırken, ABD Uluslararası Kalkınma Teşkilatı (AID) Teknik Yardım Programı kapsamında Türkiye’de görevlendirilen uzmanlar ile Birleşmiş Milletler İstatistik Müşavirliği’nden de destek alınmıştır.
Sayımda birbirinden bağımsız olarak iki yöntem uygulanmıştır. Bunlardan ilki “Alan Örneklemesi” yöntemidir. Bu yöntem Türkiye’de tarım sayımlarında ilk defa kullanılan yöntem niteliğinde olup, daha önceki sayımların beyan esasına dayanması ve bu çalışmalarda derlenen veriler ile gerçek veriler arasında önemli farklılıkların ortaya çıkması nedeniyle tercih edilmiştir.
Sayımda kullanılan ikinci yöntem ise “Hane Halkı Mülakat Anketi”dir. Söz konusu anket çalışması nüfusu 5 binden az olan yerler ve nüfusu 5 binden fazla olan yerler olarak iki aşamada yapılmıştır.
1970 sayımında genel tarımsal yapıya ilişkin bilgiler ile çiftçilerin demografik yapısı ile ilgili bilgilerin yanı sıra, milli gelir hesaplarında kullanılan tarımsal üretim serilerinin oluşturulmasına yönelik de çalışmalar yapılmıştır. Bütün bu çalışmalar ve elde edilen veriler değerlendirilerek 1972 yılında “1970 Cari İstatistikler ve Tarım Sayımı Sonuçları” yayını ile kamuoyuna açıklanmıştır.
Diğer sayımlardan farklı olarak 1980 genel tarım sayımı daha katılımcı bir anlayış ile yapılmıştır. 1980 Genel Tarım Sayımının çalışmaları, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile üniversitelerin katılımlarıyla ve 20.06.1978 tarih ve 10 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile “Tarım Sayımı Komitesi” kurulmuştur. Komite, düzenli olarak toplanarak zaman çizelgesini de içeren “1980 Genel Tarım Sayımı Programı” hazırlanır. Yine bu kapsamda Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile yakın işbirliğine gidilmiş, ayrıca üniversitelerden sayımın niteliğine ve yapılması gerekenlere ilişkin yazılı görüşleri sorulmuştur.
Kurulan Komite ilgili tarafların ve üniversitelerin bildirmiş oldukları görüşleri değerlendirmiş ve gelen taleplerin sadece tarım sayımı ve tam sayım yöntemiyle yapılmasının mümkün olmadığı düşüncesiyle, daha önceki sayımlarda da derlenen ana verilerin örnekleme yöntemiyle toplanarak, diğer verilerin bir master plan çerçevesinde derlenmesi ve her yıl bir bölümünün tamamlanarak çalışmaların 1984 yılında sonlandırılması planlanmıştır.
1980 yılında yapılan genel tarım sayımı, Türkiye’deki arazi genişliği ne olursa olsun bitkisel ürün yetiştiren tüm işletmeler ile en az 2 büyükbaş ve 5 küçükbaş hayvanı olan tüm tarımsal işletmeleri kapsamıştır.
1980 genel tarım sayımında, 1963 ve 1970 sayımları ile hemen hemen aynı yöntemler kullanılarak veriler derlenmiş, ancak, sayım daha katılımcı bir yaklaşımla uygulanmıştır.
Önceki tarım genel sayımlarından farklı olarak 1991 sayımında Birleşmiş Millerler Gıda Örgütü(FAO) ve Avrupa Birliği’nin istatistik kriterleri dikkate alınmıştır.
Çalışmalar, TÜİK tarafından oluşturulan “1991 Genel Tarım Sayım Komitesi” ile başlamıştır. Komite, ilgili kurum ve kuruluşların katılımı ile 22.06.1990 tarihinde geniş katılımlı bir toplantı yaparak, sayımda izlenecek yol, derlenecek bilgiler ve konuya ilişkin diğer talepleri toplamıştır. Söz konusu toplantı sonuçları ve FAO’nun değerlendirmeleri de dikkate alınarak çalışmalar sürdürülmüş ve deneme anketleri uygulanmıştır.
1991 Genel Tarım Sayımı’nı, uygulamaları ve kullanılan yöntemler bakımından 1963, 1970 ve 1980 sayımları ile büyük ölçüde benzeşmekte olup, diğer sayımlardan farklılığını ise, muhtarların yerinde ziyaret yerine, il ve ilçe merkezlerine çağrılarak anketlerin burada doldurulmasının sağlanması (ikinci aşamada köy ziyaretleri yapılarak belirlenen sekiz işletmede anket uygulanmıştır), diğer sayımlarda da il düzeyinde toplanan verilerin bu kez il düzeyinde yayınlanması ve ilk sonuçların aynı yıl içerisinde yayınlanması oluşturmaktadır.
Türkiye son tarım sayımını 2001 yılında yaptı. Bu genel tarım sayımı ile tarımsal işletme listesi ile tüm tarımsal işletmelere ilişkin ayrıntılı bilgilerin toplanarak Çiftçi Kayıt Sistemi elde edilmesi ve ara yıllarda tarımsal işletmeler ile ilgili araştırmalara alt yapı oluşturulması hedeflendi. Cari tarım istatistikleri ile derlenemeyen tarımsal işletmelerin büyüklükleri, tipleri, arazi tasarruf şekli, arazi parça sayısı, kimyasal gübre ve zirai mücadele ilacı kullanımı, hane halkı kompozisyonu gibi bilgilerin derlenmesi amaçlanmıştır. Ancak sayımın amaçlarından birisi olan Çiftçi Kayıt Sistemi, daha sonra Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı bünyesinde oluşturulmuştur.
Özetle, Cumhuriyetin ilanından bu yana 7 kez tarım sayımı yapıldı. Son sayımın yapıldığı 2001’den bugüne 22 yıldır tarım sayımı yapılmadı. Tarım ve Orman Bakanlığı, Türkiye İstatistik Kurumu ile protokol imzalayarak yeni bir sayım için ilk adımı attı. Teknolojideki gelişmeler dikkate alındığında bu sayımın daha hızlı ve kolay yapılması bekleniyor. Önemli olan verilerin doğru ve net olarak ortaya konması. Son yıllarda TÜİK verilerine ne yazık ki güven azaldı. Bu güven bunalımında açıklanacak verilerin gerçekliği daha büyük önem kazanıyor. Gerçek veriler acıtıcı olsa da doğru tespit edilir ve açıklanırsa buna uygun tarım politikası uygulamak daha kolay olacaktır.