Basında eski dönemlerde sıklıkla "patent" şeklinde anılan ve son dönemlerde artık daha bilinçlenerek doğru kullanılmaya başlandığını görerek sevindiğimiz, ülkemizin kültürel miraslarının değerinin bilinmesine vesile olan bir koruma türü olan "coğrafi işaret"e değinmek istiyorum bu yazımda.
Bu koruma türüne dair kurallar ve özellikler de tıpkı patent, marka ve tasarım korumasında olduğu gibi 10 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe giren Sınai Mülkiyet Kanunu ile belirlenmiştir. Türk Patent ve Marka Kurumu web sitesinde başvuruların nasıl yapıldığına dair özel bilgilerin bulunduğu başvuru kılavuzları vekiller ve başvuru sahipleri için oldukça yönlendirici olmaktadır.
Kavramlar
Bu konuyu anlamak için önce bazı kavramlara değinmek gereklidir. Öncelikle bu başvuru türünün birden fazla çeşidi bulunmaktadır.
Coğrafi işaret : Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından kökenin bulunduğu yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işarettir.
Menşe adı: Özelliklerini coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre veya bölgeden alan, üretimi ve işlenmesi tamamen o yöre veya bölgede yapılan ürünlere verilen addır.
Mahreç işareti: Belirgin niteliğini bulunduğu bölgeden alan ama menşe adından farklı olarak ürünün en az bir özelliği söz konusu yöre ve bölgeden gelip bu bölge dışında da üretilebilen ürünlere verilen addır. Ürünün yöre ile bağı yalnızca alışılagelmiş olan isminden de kaynaklanabilir.
Geleneksel Ürün Adı: Mahreç işareti ve menşe adı kapsamına girmeyen, en az 30 yıldır geleneksel olarak kullanıldığı kanıtlanan, geleneksel bir malzeme ya da işleme yöntemi kullanılan ürünlerdir.
Amaç
Bu başvuru türü ile ülkemizin çeşitli yörelerinde üretilen, özelliği yada tanınmışlığı olan gıda, tekstil gibi ürünlerin tescil edilerek hem ülkemizde hem de dünyada usulüne uygun olarak üretilmesi şartı ile tanıtımına katkı sağlamanmış olur. Bu sayede ülkemizdeki kültürel mirasın yok olmasını engellemek ve sonraki nesillere aktarılmasını sağlamak amaçlanmaktadır. Buluşlar nasıl teknolojinin ilerlemesi ve hayatın pratik hale gelmesini amaçlayarak ülkemizin gelişimine katkı sağlıyor ise, asırlardır geleneksel hale gelmiş, kültürümüzün bir parçası olan, özel yöntemler geliştirilerek bir yörenin akla gelen en ünlü ve en özel ürünü haline getirilen ve bu hale gelmesi için yıllardır babadan oğula emek harcanan ürünlerin yok olmasını engellemek de ülkemize olan en büyük borcumuzdur. Hatta bu ürünler sayesinde ülkemizin bu güzide yörelerinin bu ürünlerden kazanç sağlaması sağlandığı gibi, bu tanıtım sayesinde turizme katkıda bulunulmuş olur ve bu durum da en az teknolojinin gelişmesi kadar ülkemizde olumlu bir etki yaratacaktır.
Kimler başvuru yapabilir
Bu tür başvurular her kişi ve kurum tarafından yapılamaz. Başvuru yapabilecek kişi ve kurumlar aşağıdaki gibidir.
- Üretici grupları.
- Ürün veya ürünün kaynaklandığı coğrafi alanla ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile
kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları. - Ürünle ilgili olarak kamu yararına çalışan veya üyelerinin ekonomik çıkarlarını
korumaya yetkili dernekler, vakıflar ve kooperatifler. - Ürünün tek bir üreticisi varsa, bu durumu ispat etmesi şartıyla ilgili üretici.
Başvurudan elde edilen haklar
Coğrafi işaret, mahreç işareti, geleneksel ürün adı başvuruları usulüne göre yapılmış ve tescil almış ise, söz konusu ürünlerin tescilde belirtilen özelliklerini taşımadıkları halde bu ürünlerin ünlerinden yararlanılarak amblemlerini kullanarak haksız kazanç elde etmeye çalışan kişi veya kurumlar için tescil sahibi tarafından dava açılabilir ve bu ürünlerin bu kişi ve kurumlarca üretimi ve satışı durdurulabilir. Yani bu ürünler yalnızca başvuru sahibince üretilip satılmaz, başvuruda belirtilen üretim yöntemlerine uygun olarak ve usulüne uygun yapıldığı sürece ürünler başka kişiler ve firmalarca da üretilebilir. Bu konuda başvuru sahibine bilgi verilmesi yeterlidir.
Ürün örnekleri
En son Mayıs ayında yayımlanan Coğrafi işaretler ve geleneksel ürün adları bültenindeki yayımlarda başvurulara dair bazı örnekler vermek isterim.
"Aksaray Köpük Helva" sına ilişkin Temmuz 2020 yılında başvuru yapılmıştır. Ürün grubu mahreç işareti, başvuruyu yapan Aksaray Belediyesi'dir. Coğrafi sınır olarak Aksaray ili belirlenmiştir. Ürünün ayırt edici özelliklerinde içeriğinde neler bulunduğuna dair detaylar verilmektedir. Üretim metodu olarak belirtilen kısımda ürünün yapılış biçimi tarif olarak verilmektedir. Başvuru türü mahreç işareti olduğundan Aksaray ili içerisinde üretilmesi gerekmektedir. Bu konudaki denetimlerde kimlerin görevli olduğu da ayrıca tek tek belirtilmiştir.
Gıda alanında olmayan bir başka örnek ise "Müşküle İğne Oyası" olarak geçmektedir. İznik Belediyesince yapılmış olan başvuru bir mahreç işaretidir. Ürünün ayırt edici özelliklerinde hangi amaçla kullanıldığı, hangi iplik kullanıldığı gibi detaylara yer verilmiştir.
Üretim metodunda ise hangi malzeme ile ne şekilde yapıldığına dair detaylara yer verilmektedir.
Kanuni sürece göre söz konusu bülten ilanından sonra 3 ay içinde ilgili başvurulara itiraz edilebilmektedir. İtiraz sürecinde itiraz edilmeyen ya da itiraz edilse bile itirazlar sonucunda tesciline karar verilen başvurular için tescil ücreti ödenerek tescil gerçekleşir.
Antep Lahmacunu, Bursa bıçağı, Denizli Kekiği gibi başvurular bu süreçten başarılı olarak geçip tescil edilmeye hak kazanan örneklerdir.
Bu başvuru türünün yurtiçinde nasıl ilerlediğini ve yurtiçinde tescil edilen örnekleri anlatmaya çalıştım. Elbette söz konusu ürünler için yurtdışında da korumadan yararlanılabileceği gibi yurtdışında tescil almış bazı ürünler için de ülkemizde başvuru yapılabilmektedir. Bu konudaki detaylara ilerleyen zamanlarda değineceğim.