Dr. Onur Yarar
İstanbul Okan Üniversitesi Öğretim Üyesi
Her hafta özellikle ASEAN +3 bölgesinden değişik araştırmaları aktarmaya çalışıyorum. Bu sefer Çin'in farklı ülkelerdeki etkilerini inceleyen bir çalışmayı sizlere sunacağım. Ulusal Taipei Üniversitesi ve Doublethink Lab.'ın geliştirdiği ve pek çok ülkeden araştırmacının katkıda bulunduğu bu araştırma 9 bölgeden 92 ülkeyi içeriyor. Endeks, dokuz alanda Çin etkisine bakıyor. Bunlar Akademi, Yurtiçi Politika, Ekonomi, Dış Politika, Kolluk Kuvvetleri, Medya, Ordu, Toplum ve Teknoloji. Her bir etki alanının da 11 göstergesi var ve katsayı ile bir puanlama oluşturuluyor. Ardından maruz kalma, baskı ve etki olarak üç katmana ayrılıyor. Ülke ülke detaylara bakıldığında, her bir gösterge de kanıtlar raporun altına eklenmiş durumda. Beni şaşırtan unsur; tabloda Pakistan’ın ilk sırada çıkmasıdır. Ardından beklenebileceği gibi Asya ülkeleri Kamboçya, Singapur, Tayland gelmektedir. Türkiye özelinde gidersek araştırmada dikkatimi çeken notları sıralamak isterim. Bazı saptamalarda -ki bazılarını yazamadım- gözlerimin fal taşı gibi açık kaldığını da belirteyim.
Raporu kısa kısa özetlersem, Türkiye'de Çin hükümetine bağlı medya bulunmamaktadır, ancak Çin hükümeti tarafından masrafları karşılanmış medya mensupları vardır (enteresan). Xinhua Haber Ajansı, Lotus News markalı bir internet sitesi olarak Türkçe haber ve raporlar yayınlamaktadır. Buna ek olarak, CRJ Türkçe radyo istasyonu yayın yapmaktadır. Çin'in devlet tarafından yönetilen uluslararası İngilizce televizyon kanalı CGTN’nın Türkiye’de bürosu bulunmaktadır. Çalışma da Türkiye’de bir gazete ve bir derginin Çin devlet fonları ile finanse edildiği, Türk medyasına ise Çin ekonomisi ile ilgili reklam ve destek verildiği belirtiliyor. Raporda Çinli şirketlerin, özellikle Huawei ve devlete ait bilimsel enstitüler, araştırma ortaklıkları, eğitimler ve akademik değişim programları için Türk üniversitelerinin yanısıra YÖK ile çeşitli anlaşmalar imzaladığı, dört Konfüçyüs Enstitüsü ve iki Konfüçyüs sınıfı bulunduğu; ODTÜ, Boğaziçi Üniversitesi, Yeditepe Üniversitesi ve Okan Üniversitesi'nin enstitüleri, Okan Koleji ve Jale Tezer Koleji'nin dersliklerinin de bulunduğu yer almaktadır.
Çin, doğal taşlar ve mineraller de dâhil olmak üzere Türkiye'nin maden endüstrilerinin önemli müşterisidir. Rapora göre Türkiye 5,9 milyar dolarlık maden ihraç ediyor ve bunun % 28'ini Çin tek başına alıyor. Çin kuruluşlarının, Kumport projesindeki 1 milyar dolar yatırım dâhil olmak üzere, Türkiye'deki kömür madenleri ve kömürle çalışan elektrik santralleri ve Adana Turfanbeyli Kömür Santrali'ndeki 1,2 milyar dolar yatırımı ile birlikte rapora göre birçok limanı bulunmaktadır.
2014 yılından itibaren TSK subaylarının askeri eğitim için Çin'e gönderildiği, bu amaçla Türk askeri liseleri ve akademileri tarafından Çince öğretmenlerinin görevlendirildiği, Çin ve Türkiye tarafından sadece bir askeri tatbikat düzenlendiği, Çin Halk Cumhuriyeti ile suçluların iadesi anlaşması bulunduğunu, Uygurluların doğrudan Çin makamları yerine üçüncü ülkeler üzerinden iade edildiği, Çinli bilgisayar korsanlarının birkaç kez Çin'deki Türk Büyükelçiliği, Türk Dışişleri Bakanlığı, diğer bakanlıklar, özel şirketler ve Türk Uygur grup ve şahıslarının web sitelerini hedef aldığı, Türkiye'deki Çin diplomatik misyonları önünde halka açık protestolar düzenleyen Uygur protestocular ve diğerleri, Çin Büyükelçiliği'nin talepleri doğrultusunda birkaç kez gözaltına alındığı raporda yer alan bilgilerden bazıları.
Araştırmanın notları arasında 2017 yılında, Çin'in borsaya kayıtlı en büyük telekomünikasyon ekipman üreticisi ZTE Corp’un, Netaş Telekomünikasyon'un % 48'ini 101,28 milyon dolara satın aldığı, Huawei’nin 5G için Turkcell ile işbirliği yaptığı, Huawei ayrıca pil üretimi için Orbit Energy Company ile sözleşme imzaladığı, Xiaomi’nin İstanbul'da 30 milyon doları değerinde bir cep telefonu fabrikası açtığı belirtiliyor.
Merkezi veya yerel yönetimler, yapay zekâ tarafından elde edilen yüz, ses tanıma veya biyometri içeren diğer uygulamalar konusunda Çin hükümeti ile anlaşmaları bulunduğunu, Çin ve Türk heyetinin sık sık birbirini ziyaret ettiklerini, kardeş şehir anlaşmalarının (Ankara-Pekin, İstanbul-Şangay) bulunduğunu ama derin bir işbirliği üretilemediğini belirtirken diğer yandan Çinli özel güvenlik hizmet ve teknoloji şirketlerinin Türkiye pazarında bulunduğu, Nuchtech'in tarayıcıları, x-ray cihazları ve kamera sistemlerinin Türk havalimanları ve limanlarında kullanıldığı belirtiliyor. Raporda polis adayları, polis akademileri ve polis teşkilatlarından akademisyenler ve yöneticiler ile Türk hâkim ve savcılara, Çin yargı ve yönetişim sistemleri ile Çin dili ve kültürü hakkında eğitimler verildiği yer alıyor.
Türkiye’nin, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin (UNHCR) Uygurlar ve insan hakları ihlalleriyle ilgili mektubu 2021 yılına kadar imzalamadığı, bunun yerine kendi mektubunu yayınladığı belirtilmekte, Çin’in büyüyen ekonomik ilişkileri bir baskı aracı olarak kullandığı, bu nedenle Uygur, Hong Kong, Tibet, Tayvan’la ilgili Türkiye’nin sessizlik politikası güttüğü araştırmanın notları arasında yer almaktadır. Çinli TikTok’un aylık 14 saat kullanım bazında Türkiye'nin en popüler ikinci sosyal medya platformu olduğu da araştırma da vurgulanmıştır.
- Brunei'de Sultan Şerif Ali İslam Üniversitesi (UNISSA) tarafından helal ürünler sergisi düzenlendi.
- Çin, karantina tedbirleri ile üç yıl sonra uluslararası uçuşlardaki kısıtlamaları kaldırdı, pasaport ve vize işlemlerine başladı. Sonuç olarak vakalar hızla artışa geçti, hastaneler doldu. 20 günde 250 milyon vaka görüldü. Ardında vaka sayısı açıklaması durduruldu. Tahminler, yapılmamış veya etkisiz aşılar nedeniyle 2023 yılında Çin’de bir milyon kişinin korona yüzünden ölebileceği şeklinde. Almanya, BioNTech COVID-19 aşısının ilk partisini Çin'e yolladı. Fransa, İngiltere, ABD, Malezya, İtalya, Japonya Çin’den gelen yolculara korona testi şartını tekrardan geri getirdi. DSÖ COVID-19 ile ilgili daha fazla bilgi paylaşmasını istedi. Analistler altındaki yükselmenin bir nedeni olarak da Çin’deki bu durumu gösterdi.
Çin ABD'yi Tayvan'a silah satışını durdurması konusunda uyardı. Tayvan, Çin tehdidine karşı zorunlu askerlik süresini 1 yıla çıkarıyor. Rusya ile Çin'in ticaret hacmi %25 artarak rekora gidiyor. Ningşia’da Robestec firması tarafından yapılan ülkenin en büyük bağımsız enerji depolama istasyonu hizmete girdi. Daha önce % 8,1 olarak açıklanan Gayrisafi Yurt içi Hasıla (GSYH) artışı % 8,4 olarak revize edildi. Bütçe gelirleri 11 ayda yüzde 3 azaldı. Çin temsilcisi, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) oturumunda Türkiye ve İsrail’i Suriye’ye yaptığı operasyonlar nedeni ile eleştirdi.
Endonezya tüm COVID kısıtlamalarını kaldırdı. Ülke, Haziran 2023 itibarı ile alüminyum işlemesinde çok önemli olan boksit’in ihracatını durduracak. Merkez Bankası 25 baz puan faiz arttırdı. Çin ve Malezya'dan ithal paslanmaz çeliğe uygulanan antidamping vergileri kaldırıldı. Binance Endonezya'nın en büyük kripto para borsası TokoCrypto'yu satın aldı.
- Filipinler de sel felaketinde 44 kişi öldü. Spratly resifindeki Çin inşaatı endişe yarattı. Artan Çin faaliyetlerine karşı Güney Çin Denizinde askeri varlığını güçlendirme kararı aldı. Bu yıl 67 kişi koleradan yaşamını yitirirken 5860 vaka sayı ile bir önceki yıla göre oran %282 arttı.
- Japonya Apple’a 105 milyon dolar vergi cezası kesti. Japonya ilk Amerikan RQ-4B Global Hawk İHA'sını uçurdu. Bayraktar TB2 ile Amerikan yapımı MQ-9’u karşılaştırılacak. Japon İmparatorluk ailesi sosyal medyada bulunma kararı aldı. İşsizlik % 2,5'e indi. Bir bakan daha Moon tarikatı bağlantısı nedeniyle görevden alındı, son iki ayda giden 4. bakan. Yoğun kar yağışından 17 kişi öldü. Suudi Arabistan ile Japonya arasında temiz enerji işbirliği anlaşması imzalandı. 2024’ten itibaren nadir toprak metalleri Çin’den alma yerine Pasifik Okyanusu tabanından çıkarılacak. Sysmex firmasının Alzheimer'ı saptayabilen kan testi kitine onay verildi. Çekirdek enflasyon 40 yılın zirve 3,7’ye çıktı. Avrupa’dan sonra Japonya’da Çin'in ülkede gizli karakollar kurduğu iddialarını soruşturmaya başladı. Japonya'nın ham çelik üretimi Kasım’da %10,7 azaldı. Bu yıl yenidoğan oranının rekor düşüşle ilk kez 800 binin altına inmesi bekleniyor. 4'üncü seviye sürücüsüz araçların nüfusun yoğun olmadığı kırsal bölgelerde, kargo araçları ve insan taşımayan otobüs olarak trafiğe çıkışı onaylandı.
- Kamboçya’da otel yangınında 27 kişi öldü. Vietnam ve Kamboçya'da Sarıhumma, Dang humması ve Zika virüsü taşıyıcısı Aedes Aegypti sivrisineklerinin ilaca direnç kazandığı açıklandı. Doğal Hayatı Koruma Vakfı (WWF) nesli tükenmekte olan İravadi yunusu için önlem alınmasını istedi. Eski muhalefet lideri ve milletvekillerinin olduğu 36 kişi vatana ihanet iddiasıyla mahkûm edildi. Yunus Emre Enstitüsü ile Punom Pen Kraliyet Üniversitesi Türkçe dersleri için anlaştı.
- Güney Kore'de enflasyon %5,0 olarak sabit kaldı. Rüşvet ve zimmete para geçirme suçlarından 17 yıl hapis cezasına çarptırılan 81 yaşındaki eski Devlet Başkanı Lee Myung-bak affedildi. Burundan insan beynine giren "beyin yiyen amip" olarak bilinen Naegleria fowleri kaynaklı ilk ölüm vakası bildirildi. Ülke içinde serbest ama ithali yasak olan şişme mankenlerin ithalatı özel hayata müdahale olmaması için serbest bırakıldı.
- Kuzey Kore, 3 kısa menzilli balistik füze denedi, 2022'de 90'ı aşkın füze fırlattı. Bir Kuzey Kore dronu Seule kadar ulaştı, ordu özür diledi, önlem için 2027 yılına kadar 440 milyon dolar harcanacak. ABD, Kuzey Kore'yi Ukrayna'da kullanılmak üzere, Rusya'nın paralı asker grubu Wagner'e füze vermekle suçladı. Son 5 yılda, Kuzey Koreli bilgisayar korsanlarının 1,2 milyar dolar değerinde dijital para ve mal varlığı çaldığı belirtildi.
- Malezya Başbakanı Enver İbrahim meclisten güvenoyu aldı. Toprak kaymasından 31 kişi öldü. Çelik sektörü, hükümetten elektrik fiyat artışı kararının gözden geçirilmesini istedi. Pilot uygulama kapsamında Sabah ve Sarawak eyaletlerindeki mahkemelerde yapay zekâ yargılama sistemini denenmeye başlandı. Malezya Havayolları, son Airbus A380 tipi yolcu uçağını filosundan çıkarttı. THY, Kuala Lumpur seferlerini arttırma kararı aldı.
- Myanmar’ın devrik başkanı Aung San Suu Kyi askeri mahkeme 5 yolsuzluk suçlaması ile 7 yıl daha mahkûm etti, toplamı 33 yıl oldu. Çin'in desteğiyle yenilenen Yangon Ulusal Tiyatrosu tamamlandı.
- Singapur, Ekonomik Özgürlük Endeksi'nde 84,4 puanla dünyada birinci sırada yer aldı. Singapur Hava Yolları Türkiye Ekibi, Eskişehir Teknik Üniversitesi Sivil Havacılık öğrencilerine kriz yönetimi eğitimi verdi. Singapurlu uçak kiralama şirketi BOC Aviation, 40 adet 737 MAX siparişi verdi.
- Tayland Körfezi'nde sarı çizgi hastalığı, mercan resiflerini tehdit ediyor. İstanbul Kimyevi Maddeler ve Mamulleri İhracatçıları Birliği (İKMİB) tarafından "Kimya Sektörü Vietnam-Tayland Sektörel Ticaret Heyeti" gerçekleştirildi. Alabora olan HTMS Sukhothai isimli donanma gemisinde 18 kişi hayatını kaybetti.
- Vietnam'da iki başbakan yardımcısı, çifte standart, fahiş fiyat ve rüşvetten Komünist Parti Polit bürosundan ihraç edildi. Vietnam Airlines 2022'de 18 milyon yolcu ile gelir rekorunu kırdı.17. Uluslararası Ekoturizm Çalıştayı Vietnam'da gerçekleştirildi Foxconn, Mayıs 2023 da Apple MacBook üretimine başlayacak
- Bangkok’tan mutlu ve sağlıklı yıllar dileklerimle,