Tükettiğimiz pirinç çeltikten elde edilir. Çeltik ise, pirincin kabuklu halidir. Çeltik üretimi oldukça zahmetli bir iştir. Su olmadan çeltik olmaz. Tarlada yetiştirilen çeltik, makine ile hasat edildikten sonra kurutulur ve sonra da çeltik fabrikasında işlenir. Bu işleme sırasında pirinç kabuktan çıkarılır. Ortalama 1 ton çeltikten 550 - 600 kilo pirinç elde edilir. Örneğin 1 milyon ton çeltik üretiyorsanız elde edeceğiniz pirinç miktarı 550-600 bin ton olur.
Bu günlerde çeltik çiftçisi hasat için hazırlık yapıyor. Hasat öncesi, 2-3 Eylül’de Balıkesir Gönen’de Ayer Gıda ve Tohumculuk tarafından düzenlenen Çeltik Tarla Günleri yapıldı. Yıllardır İzmir’de Agromedya tarım dergisini çıkaran Yeşim Sevmezler ile birlikte Gönen’e gittik.
Türkiye’nin değişik bölgelerinden gelen çeltik üreticisi çiftçilerle, uzmanlarla, tohum üreticileriyle ve Türkiye’de “çeltiğin babası” olarak bilinen Dr. Halil Sürek ile sohbet ettik. En son bilgileri aldık.
Türkiye’nin farklı bölgelerinden gelen çiftçilerle sohbetimizde en çok dile getirilen konu doğal olarak 2023 ürünü çeltik fiyatları oldu. Hasadın 15 Eylül’den sonra başlaması bekleniyor. Çiftçiler, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin (TMO) çeltik alım fiyatlarını bir an önce açıklamasını istiyor. Bazı çiftçiler bu fiyatın son ana bırakılmasından şikayet ederek en az 1 yıl önceden açıklanması gerektiğini söyledi.
Çiftçiler diyor ki; “çeltiğin ekimi, bakımı ve hasadı diğer ürünlere göre daha zor. Su olmadan çeltik üretimi olmaz. Gübreleme, ilaçlama çok zahmetli. Fiyat önceden belli olursa çiftçi ekim konusunda daha kolay karar verir.”
Fiyatın bir yıl önceden açıklanması bir yana, çeltik ve diğer tarım ürünlerinde destekler bile bir yıl önceden açıklanmıyor. Çiftçi ekiyor, hasat ediyor, satıyor ondan sonra ürüne verilecek destek açıklanıyor. Tohum tarlaya ekilmeden destekler belli olsa hem üretici daha kolay karar verir hem de devlet üretimi planlamış olur. Eylül ayına geldik daha 2023 ürünü tarım destekleri açıklanmadı.
TMO, 2022 yılında çeltik alım fiyatlarını 13 Eylül’de açıkladı ve kısa süre sonra 5 Ekim’de ton başına 1000 lira artırarak fiyatı revize etti. Geçen yıl, Baldo Grubu çeltikler için revize edilmiş fiyat ton başına 16 bin liraydı. Cammeo Grubu çeltikler için ton başına 15 bin 500 lira, Özgür Grubu çeltikler için 15 bin lira, Osmancık 97 Grubu için 14 bin 500 lira, Vasco-Ronaldo Grubu çeltikler için 14 bin lira, Luna CL ve diğer uzun taneli çeltikler için ise ton başına 13 bin 500 lira fiyat açıklandı.
Çeltik üreticilerini asıl endişelendiren mısır alım fiyatında yaşananlar oldu. TMO, mısır alım fiyatını geçen yıla göre sadece yüzde 5,3 artırdı. Geçen yıl ton başına 5 bin 700 lira olan mısır alım fiyatı 6 bin lira olarak açıklandı. Serbest piyasada mısırın tonu 5 bin 600 liradan satılırken, Ofis’in fiyat açıklaması ile piyasada fiyat 5 bin 200 liraya kadar düştü. Çeltik üreticileri benzer bir durumu yaşamak istemiyor.
TMO yetkilileri de bu endişe nedeniyle öncelikle piyasayı izleyeceklerini ve oluşan fiyata göre hareket edeceklerini söylüyor. Piyasada fiyat yüksek oluşursa, Ofis fiyat açıklamayabilir. Fiyat düşük olursa müdahale edilerek fiyat açıklanacak.
TÜİK'in 2023 yılı ilk tahminine göre, geçen yıl 121 bin hektar alanda 950 bin ton olan Türkiye çeltik üretimi, bu yıl %7,8 düşüşle 876 bin ton olacak. Bu ilk tahmin olduğu için hasat sonrası daha net veriler ortaya çıkacaktır.
Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü verilerine göre, Türkiye’nin çeltik üretiminde en büyük paya sahip iller arasında Edirne %41,12 ile ilk sırada. Samsun %15,3 ile ikinci, Gönen’in de içinde olduğu Balıkesir %13,7 ile üçüncü sırada yer alıyor. Çanakkale, Çorum, Sinop, Çankırı, Bursa, Tekirdağ ve Kırklareli çeltik üreten diğer illerimiz.
Çeltik Tarla Günleri’ne çeltik üretiminin yoğun olduğu Trakya Bölgesi’nden, Çorum, Samsun Bafra, Çankırı Kızılırmak ve diğer üretim bölgelerinden gelen çiftçilerle sohbetimizde ürünün genel olarak iyi olduğunu, hasada kısa bir süre kaldığını ifade etti.
Üreticilerin en çok yakındıkları konulardan birisi de artan icar, tarla kiraları. Çiftçiler üretim yapmak için tarla kiralıyor ve bu kiralara ilişkin doğru dürüst bir kriter yok. Her sene katlanarak artıyor. Öyle ki, parası olan yatırım amaçlı tarla alıp kiraya veriyor. Üretime hiç karışmadan hem kira geliri elde ediyor hem de devletin verdiği destekleri alıyor.
Çiftçiler haklı olarak mazot, gübre, sulama gibi birçok konunun gündeme geldiğini fakat kira konusunun hiç gündeme getirilmediğini ve bunu özellikle yazmamı istediler. Çiftçiler her yıl artan kiralar nedeniyle para kazanamadıklarını belirterek özetle şu bilgileri verdiler: “Tarla kirası her sene katlanarak artıyor. Girdilerimiz artarken bir yandan da bu kiralar nedeniyle para kazanamıyoruz. Biz çalışıyoruz, üretiyoruz, üretim yapmayan tarla sahibi bizden daha çok kazanıyor. Bu konuda bir düzenleme yapılması gerekir. Marketteki fiyat artınca bizim çok para kazandığımızı düşünerek kiraya zam yapıyorlar. Devlet desteği tapu üzerinden verdiği için desteklemeleri de biz alamıyoruz, tarla sahibi alıyor. Hem üretmiyor hem de destek alıyor. Desteğin üretene verilmesi gerekir.”
Çeltik üreticilerine verilen desteklere bakıldığında çok yetersiz olduğu görülüyor. Kaldı ki, çeltik üreticisine kilo başına ödenen fark desteği yani prim desteği tam 14 yıldır artırılmadı.
İlk kez 2005'te kilo başına 3 kuruş olarak başlatılan fark ödemesi desteği, 2006’da 6 kuruşa, 2007'de 9 kuruşa çıkarıldı. 2008'de yine 9 kuruş olarak uygulandıktan sonra 2009’da sadece 1 kuruşluk artışla 10 kuruşa çıkarıldı. Bugüne kadar bir daha da artırılmadı. Yani çeltik üreticisine verilen kilo başına 10 kuruşluk prim tam 14 yıldır değişmedi.
Tarım ve Orman Bakanlığı verilerine göre, çeltikte gübre desteği 2018 ve 2019'da dekar başına 4 lira iken 2020 ve 2021’de 8 liraya, 2022’de 21 liraya çıkarıldı. Mazot desteği ise 2018’de dekara 40 lira iken 2019 ve 2020’de 62 lira, 2021’de 68 lira ve 2022 de önemli bir artışla 250 liraya çıkarıldı. Ancak, mazot ve gübre fiyatlarındaki aşırı yükselme dikkate alındığında bu destekler de yetersiz kalıyor.
Çeltikte sertifikalı tohum desteği dekar başına 2018 ve 2019’da 8 lira, 2020 ve 2021’de 16 lira, 2022’de ise 50 lira olarak uygulandı.
Türkiye yıllık ortalama 550-600 bin ton civarında pirinç üretimi yapıyor. Tüketim ise 750 bin tonun üzerinde. Bu nedenle her yıl 150-200 bin ton ithalat yapmak zorunda kalıyor. Bazı yıllar ithalat çok daha yüksek oluyor. Bu yüksek ithalat ta üretimi olumsuz etkiliyor. Özellikle hasat dönemine yakın tarihlerde gümrük vergisinin sıfırlanması ile dışarıdan ucuz pirinç ithalatı yapılması üreticinin rekabet gücünü zayıfl atıyor ve zor durumda bırakıyor.
Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü verilerine göre, 2022-2023 sezonunda ilk 8 aylık dönemde Türkiye, 31 bin 500 ton çeltik, 468 bin ton pirinç ithalatı gerçekleştirdi. Pirinç ihracatı ise 147 bin 502 ton oldu. Pirinçte yeterlik derecesi %75,4 oldu.
Türkiye’nin ülkelere göre pirinç ithalatı, 2022-2023 sezonunda ilk sekiz aylık verilere bakıldığında Çin %35,9 ile ilk sırada. Hindistan %21,6 ile ikinci, Tayland %20,4 ile üçüncü sırada. İthal pirincin %9,2’si de Vietnam’dan. Çeltik ithalatının ise %99,9’u Bulgaristan’dan. Çok az bir miktar da Vietnam’dan yapıldı.
Türkiye, çeltik üretiminde dolayısıyla pirinçte kendine yeterli olmadığı için her yıl belli bir miktar ithalat yapılması gerekiyor. Bu nedenle gümrük vergileri ile ilgili sık sık düzenlemeler yapılıyor. Dünya Ticaret Örgütü ile yapılan anlaşmaya göre, Türkiye, çeltikte %34, kahverengi pirinçte %36 ve pirinçte de %45 gümrük vergisi koyabiliyor. Genellikle hasat döneminde üreticinin ürünü değerinde satılsın diye gümrük vergisi uygulanıyor. Hasattan sonra ise vergi sıfırlanıyor.
Çeltik ve pirinç ithalatında gümrük vergisi son olarak 13 Aralık 2022’de Cumhurbaşkanlığı Kararı ile 31 Ağustos 2023’e kadar sıfırlanmıştı. Karar gereği 1 Eylül’den itibaren çeltik ithalatındaki gümrük vergisi %34, kahverengi pirinçte %36 ve pirinçte %45’e çıktı.
Üreticiler, uzmanlar gümrük vergisinin 31 Ağustos’a kadar sıfır olarak uygulanmasının çok yanlış olduğunu Nisan ayı sonunda verginin normal seviyeye çıkarılması gerektiğini savunuyor. Hasada 15 gün kala gümrük vergisinin artırılmasının hiçbir hükmü olmadığını belirten üreticiler, o tarihe kadar çok miktarda ithalat yapıldığı için üreticinin ürününe talebin azaldığı ve fiyatların düşürüldüğünü ifade ediyor.
Özetle, hasat öncesi çeltik ve pirinçteki son durum bu. Yarınki yazıda Türkiye son 100 yılda çeltikte ve pirinçte nereden nereye geldiğini, bundan sonra yapılması gerekenleri “çeltiğin babası” olarak bilinen Dr. Halil Sürek’in anlatımı ile paylaşacağım.
Gönen’de 4 yıldır yapılan “Çeltik Tarla Günleri”nin temel hedefinin tohum pazarlamak veya satmak olmadığını belirten Ayer Gıda ve Tohumculuk Yönetim Kurulu Başkanı Kıvanç Ayer amaçlarını şöyle ifade etti: “Bu yıl tarımda iklim şartları bakımından çok zor bir yıl yaşandı. Bu tarla günlerini düzenlemedeki temel amacımız burada kendi çeşitlerimizi pazarlamak, satmak değil. Biz burada çiftçilerin de bizlerin de farklı deneyimlerimizi bilgilerimizi paylaşarak aslında bilgiyi bu şekilde çoğaltabileceğimizi düşünüyoruz. Herkes kendi tecrübelerini, farklı deneyimlerini burada paylaştığı zaman daha iyi, daha verimli, daha başarılı sonuçlar elde edebiliriz. İpsala‘daki bir çiftçi deneyimini Samsun’daki bir çiftçiye aktardığı zaman bizim bu organizasyonumuzda başarılı olmuş demektir. Buradan ayrıldıktan sonra edindiği bilgi ve deneyimle üretimini olumlu yönde artırırsa ve ben Gönen’deki tarla günlerinde bunu öğrendim, uyguladım derse bizim için en büyük başarı bu olacaktır.” Gördüğüm kadarıyla Çeltik Tarla Günleri’ne katılanlar da bu amaca uygun hareket ederek bilgi ve deneyimlerini paylaştılar. Sadece bir tarla günü değil, aynı zamanda mini bir fuara da dönüşen organizasyonu gerçekleştiren Ayer Gıda ve Tohumculuk Yönetim Kurulu Başkanı Kıvanç Ayer, Başkan Yardımcısı Gürani Ayer, Şirket Yöneticisi İsmail Dirik ve tüm çalışanlar katılımcılar için ellerinden geleni yaptılar.